Zvanično glasilo Zagrebačke nadbiskupije, Glas Koncila („Novo lice Crkve“), od 17. marta do 21. aprila ove godine objavilo je šest nastavaka feljtona pod naslovom „Zanemarene činjenice o jasenovačkom logoru“. Autor feljtona je novinar Igor Vukić. U napomeni uredništva navodi se da je Jutarnji list „bez razložna i suvisla objašnjenja odbio objaviti“ Vukićev tekst, „nakon što tekst nije pozitivno ocijenjen od Slavka Goldsteina, osobnoga savjetnika predsjednika Vlade Republike Hrvatske, Zorana Milanovića“.

Reč je o još jednom pokušaju uredništva Glasa Koncila da minimizira i relativizuje zločine Nezavisne države Hrvatske, 1941-1945, falsifikujući istorijsku realnost na lokacijama koje se vezuju za masovne zločine ustaškog režima kakvi su Koncentracioni logor Jasenovac i grad Glina, koji su još tokom Drugog svetskog rata postali sinonimi ustaških pokolja, a u proteklim decenijama paradigma zločina Nezavisne države Hrvatske.

Nemački istoričar i vrlo relevantan poznavalac istorije Jugoslavije, Holm Sundhaussen ističe uočljivu paralelu između predstavnika notornog istorijskog revizionizma u Nemačkoj i Hrvatskoj: „Ono što desnoradikalni, neonacistički krugovi u Njemačkoj i drugim nekim zemljama, označavaju kao ’laž o Auschwitzu’ za nacionalističke su krugove u Hrvatskoj ’laži o Jasenovcu’ odnosno ’jasenovačka bajka’. U oba slučaja radi se o tome da se brojčano neegzaktni i manjkavo dokumentirani zločin bagatelizira u svojim dimenzijama do neprepoznatljivosti ili u potpunosti porekne. I u jednom i u drugom slučaju riječ je o čišćenju dotične ’nacionalne’ prošlosti, pri čemu se masovna ubojstva objašnjavaju kao puke klevete i povijesni falsifikati.“[1]

Glasilo Zagrebačke nadbiskupije predstavlja jedno od najdoslednijih medijskih uporišta istorijskog revizionizma u Hrvatskoj, naročito kada je reč o zagovornicima vulgarne teze o tzv. „jasenovačkom mitu“ kojim se nastoji „razblažiti i zataškati neke nesporne činjenice o ustaškoj NDH“. Zagrebački istoričari Ivo Goldstein i Goran Hutinec uočavaju jasan kontinuitet ovog fenomena u savremenoj Hrvatskoj od pojavljivanja knjige Bespuća povijesne zbiljnosti Franje Tuđmana (Zagreb, 1989). „Revizionizam se 1989-90. godine u Hrvatskoj pojavio kao historiografska retardacija i društveno-politička anomalija.“ U Hrvatskoj od 1990. nova politička vlast je istorijski revizionizam „tolerirala i ohrabrivala, a dijelom i uključila u svoj politički program. Opće mu je obilježje i osnovno polazište – fetišizam države i fetišizacija hrvatske državotvorne ideje. Sve što je u povijesti djelovalo u pravcu hrvatske državne samostalnosti ocjenjuje se najpozitivnije i nekritički se prenaglašava, a slabosti se ili krivnje ekskulpiraju ili barem mi­nimaliziraju.” Predstavnici istorijskog revizionizma u Hrvatskoj, po Goldsteinu i Hutinecu, „ne prezaju ni pred prešućivanjem i izvrdavanjem činjenica, što ponekad ide čak do direktnih krivotvorina i laži.”[2] Nakon političkih promena 2000. u Hrvatskoj uticaj istorijskog revizionizma umanjen je u akademskim krugovima i političkom vrhu, ali je i dalje ostao snažno prisutan u okrilju Katoličke crkve, desničarskom političkom i medijskom miljeu.

Iskrivljena tumačenja istorije Drugog svetskog rata na stranicama Glasa Koncila, naročito u tekstovima u kojima se govori o Jasenovcu, korespondiraju sa knjigom zagrebačkog istoričara Josipa Jurčevića, Nastanak jasenovačkog mita (Zagreb, 1998) u kojoj „proizvoljnim, selektivnim citiranjem sugerira da je Jasenovac bio samo radni logor, a ne mjesto masovnog uništavanja ljudi“.[3] Istoričar Holm Sundhausen u kritičkom prikazu nemačkog izdanja Jurčevićeve knjige (2009) zaključuje: „Jurčeviću nije samo niti u prvom redu bitna razgradnja lažnih brojeva, nego odnosni kontekst u koji su ti brojevi uklopljeni – konkretno, ustaška država i ustaški poredak.“[4]

Glas Koncila je 2006. objavio feljton „’Ustaški pokolj u pravoslavnoj crkvi u Glini’ – povijesni događaj ili mit?“ čiji je autor zagrebački novinar Tomislav Vuković, dugogodišnji saradnik klerikalnih i nacionalističkih glasila. U feljtonu se nastojalo dokazati kako je jedan nesumnjiv istorijski događaj, kakav je bio ustaški pokolj u glinskoj pravoslavnoj crkvi 1941, navodno iskonstruisan neposredno nakon oslobođenja („glinski slučaj“) kako bi mogao „poslužiti zatiranju bilo kakve pomisli o nekakvoj budućoj hrvatskoj samostalnosti“ i kako bi „pripremio teren za obračun sa najmoćnijim ideološkim neprijateljem jugoslovenskog komunizma – katolištvom“.[5] Pri tom Vuković iznosi skandaloznu tvrdnju koja normalizuje ovaj pokolj, ističući da su događaji koji su se odigrali u Glini, krajem jula i početkom avgusta 1941, navodno „uslijedili kao odmazda ustaških vlasti zbog partizanskog napada na željezničku stanicu u Banskom Grabovcu“, od 23. jula 1941.[6] U poslednjem nastavku feljtona, Vuković iznosi patetičan apel javnosti, u kome se ogleda intencija onih koji su omogućili plasiranje ovakvih napisa: „Hoće li hrvatske vlasti i dalje nezainteresirano promatrati instrumentaliziranje ’glinskog slučaja’ za generalizirajuće protuhrvatske optužbe (naroda i države)?“[7]

Tomislav Vuković, novinar Glasa Koncila, ovogodišnji laureat „Nagrade ’Ljubica Štefan’“, neformalnog priznanja za istorijski revizionizam u Hrvatskoj

Postavlja se pitanje, čime je uredništvo zvaničnog glasila Zagrebačke nadbiskupije motivisano da opovrgava jedan nesumnjiv istorijski događaj, naročito u kontekstu nesuvislih zaključaka njihovog feljtoniste („zatiranje misli o hrvatskoj samostalnosti“)?

Nenaučni napisi Tomislava Vukovića, štampani na stranicama Glasa Koncila, objavljeni su nedavno u formi knjige pod naslovom Drukčija povijest: o Srbu, Jasenovcu, Glini... (Zagreb, 2012), u izdanju izdavačke kuće Zagrebačke nadbiskupije. Tomislav Vuković je nedavno (27. aprila 2013) postao laureat opskurne „Nagrade ’Ljubica Štefan’ - za povijest i publicistiku“, neformalnog priznanja za istorijski revizionizam u Hrvatskoj, koju dodeljuje desničarski tjednik Hrvatsko slovo, tj. Hrvatska kulturna zaklada. Vuković je nagrađen upravo za publicistički rad u izdanju Glasa Koncila.[8]

U Vukovićevom tekstu  objavljenom 17. septembra 2012. u nekoliko desničarskih glasila (u nekima je prenet pod naslovom „Sramotan i skandalozan popis jasenovačkih žrtava“), nastalom u odbranu suludog istupa crkvenog istoričara Stjepana Razuma, uočljiv je pokušaj kompromitacije priređivača publikacije Poimenični popis žrtava KL Jasenovac (Zagreb-Jasenovac, 2007) zbog uvrštavanja u registar nekoliko stradalih četničkih oficira, ističući kako su „vojvoda (Pavle) Đurišić, njegov časnički zbor i oko 1.500 četnika zarobljeni i odvedeni u Staru Gradišku. Tamo je dio njih pobijen a drugi je dio sa zapovjednikom odveden u jasenovački logor i tamo također pogubljen“, iako je poznato svega desetak imena pripadnika četničkog pokreta koji su stradali u Jasenovcu. Na osnovu ove fabulozne numeričke pretpostavke Vuković iznosi zaključak: „To iziskuje i novo promišljanje o jasenovačkim komemoracijama.“[9]

Igor Vukić, kao pripadnik Koncilove revizionističke plejade, već u prvom nastavku feljtona ukazuje na glavnu intenciju teksta: „Prema poimeničnom popisu žrtava koji se neprestance ažurira u jasenovačkom spomen-području, u logorima Jasenovac i Stara Gradiška život je izgubilo 82.129 ljudi.“ Koncilov feljtonista postavlja demagoško pitanje: „No, gdje su pokopane sve te žrtve? Gdje su završila njihova tijela?”, i konstatuje kako navodno „povjesničari i stručnjaci za tu temu ni danas ne daju jasan odgovor na ta jednostavna pitanja”.

Radikalna revizija prošlosti podrazumeva ne samo iskrivljavanje i prećutkivanje istorijskih činjenica već i negiranje naučnih činjenica (egzaktno utvrđena imena žrtava KL Jasenovac i postojanje dve prilično podudarne baze podataka, jedne u Spomen području Jasenovac, druge u Muzeju žrtava genocida u Beogradu).

Vukić ističe: „U ovom feljtonu, koristeći podatke iz objavljenih knjiga, sjećanja preživjelih logoraša, stručnih članaka te dosada zanemarivanih arhivskih dokumenata, nastojat će se osvijetliti događaji u tom logoru. Pokazat će se da popis s tako velikim brojem imena navodnih jasenovačkih žrtava jako odudara od događaja kako ih opisuju njihovi sudionici i arhivski dokumenti.”[10]

Nije teško zaključiti da brojka poimenice poznatih žrtava KL Jasenovac (uključujući i Staru Gradišku, koja je bila inkorporirana u sistem KL Jasenovac, kao „Logor V“) predstavlja očiglednu nelagodu po autora i strukturu koja je omogućila plasiranje ovakvog propagandističkog i nenaučnog teksta. Prema podacima Spomen područja Jasenovac, obrađenim do marta 2013, u KL Jasenovac poimenice je stradalo 83.145 lica (od toga 39.570 muškaraca, 23.474 žena i čak 20.101 dete do 14 godina).[11]

Vredi napomenuti da je 2006, kada je ustanovljena nova stalna postavka Spomen područja Jasenovac, u okviru postavke obznanjena brojka o 69.842 poimenice poznate žrtve ovog logora.[12] Dakle, za poslednjih 7 godina ova brojka je dopunjena za 13.303 imena. Prema naučno zasnovanoj pretpostavci Muzeja žrtava genocida iz Beograda, odnosno istoričara Dragana Cvetkovića, potencijalni broj stradalih u KL Jasenovac iznosi između 122.300 i 130.100.[13] Ovu pretpostavku tek treba egzaktno dokazati, iako je naučno utemeljena. Prema podacima Muzeja žrtava iz Beograda (čiji saradnici od 2002. rade na reviziji saveznog popisa iz 1964. „Žrtve rata 1941-1945.“) publikovanim 2008, u KL Jasenovac stradalo je 84.859 lica.[14] Prema poslednjim podacima, koje je nedavno izneo istoričar Dragan Cvetković, Muzej žrtava genocida raspolaže sa podacima od „više od 88.000 stradalih“. Cvetković ističe: „JUSP Jasenovac zabeležio je imena 83.145 žrtava, no verujem da će ubrzo dosegnuti našu brojku. I njihovim i našim istraživanjem pobijena je teza o najviše 80.000 stradalih, koja je proteklih decenija prisutna u Hrvatskoj: taj je broj sada u rasponu između 80.000 i 100.000, a mislim da će naš rad i to oboriti. Naravno, to dokazuje i netačnost tvrdnje o 700.000 stradalih, pa i onih umerenijih, o nekoliko stotina hiljada, prisutnih u Srbiji. Dostupni su nam isti izvori, ali je pitanje šta je ko iz njih dosad izvadio. U perspektivi, obe će institucije verovatno obraditi sve izvore i doći do približno istog broja stradalih.”[15] Prema naučno utemeljenoj pretpostavci, koju je izneo Cvetković, na teritoriji NDH, u logorima koje su zasnovale vlasti NDH, stradalo je između 148.300 i 157.400 lica.[16]

Činjenica je da su u proteklim decenijama nacionalistički krugovi iz oba nacionalna tabora obmanjivali javnost u pogledu broja stradalih. Ova „posezanja za mrtvima” naročito su postala intenzivna od početka 1980-ih. Nije se teško složiti sa tvrdnjom zagrebačkog istoričara Vladimira Geigera: „Jednako su neugodna i srpska nacionalistička pretjerivanja o broju stradalih i žrtava Srba u NDH, posebno žrtava u logoru Jasenovac, i hrvatska nacionalistička minimiziranja tih brojeva.“[17]

Srpski nacionalisti su najčešće insistirali na višestruko uvećanoj brojci od 600.000-700.000 stradalih u KL Jasenovac. Ovakva licitiranja podsticala je činjenica da je ova brojka egzistirala u određenom broju publikacija štampanim u decenijama nakon Drugog svetskog rata, tako da je gotovo stekla pseudolegitimitet poluslužbene brojke.[18] Najdalje je u emfatičnom licitiranju otišao publicista Radomir Bulatović plasirajući 1990. fabuloznu brojku od 1.110.929 stradalih.[19]

Kada je reč o poimeničnom registrovanju stradalih u KL Jasenovac, najproblematičniji pristup iskazali su saradnici Komisije za utvrđivanje ratnih i poratnih žrtava Republike Hrvatske, koja je „ideološki pristranom podjelom ljudskih gubitaka na poželjne i nepoželjne, popisala od 1992. do 1999. tek 2.238 žrtava logora Jasenovac“, objašnjavajući da „postoji nekoliko opsežnih popisa jasenovačkih žrtava“, što, zapravo, „nije bilo točno jer je do tada jedini sustavni popis žrtava logora Jasenovac bio poimenični popis Komisije za popis žrtava rata SIV-a SFRJ iz 1964. koji je objavljen 1992. i 1998.“, iako i ovaj popis nije bio dovršen.[20]

Tendencija umanjivanja broja žrtava KL Jasenovac može se prepoznati u govoru zagrebačkog nadbiskupa Franje Kuharića kazivanog 10. februara 1981. u zagrebačkoj katedrali, povodom 21. obletnice smrti kardinala Alojzija Stepinca, pred, kako ističe Glas Koncila, oko 7.000 ljudi („Katedrala je bila puna, prepuna, kao rijetko kada u svojoj povijesti.“).[21] Kuharićev govor predstavljao je, zapravo, demagošku apologiju kardinala Stepinca. U ovoj homiliji kardinal Kuharić dotakao je i navodnu brojku žrtava KL Jasenovac: „Optužnicom bi se htjelo nadbiskupa Stepinca učiniti odgovornim za onih 40.000 žrtava koje se pripisuju Jasenovcu.“[22] Ova brojka nije preneta februara 1981. u izdanju Glasa Koncila, ali je preneta u Vjesniku zagrebačke nadbiskupije i informativnom biltenu Aktualnosti kršćanske sadašnjosti.

Zapažen udeo u umanjivanju broja žrtava KL Jasenovac pružio je budući predsednik Republike Hrvatske, Franjo Tuđman, ističući 1989. da je u Jasenovcu stradalo oko 30.000-40.000 osoba, napose usled „bolesti i pothranjenosti“.[23]

Glas Koncila je u poslednjih nekoliko godina plasirao čitav niz neistina i istorijskih falsifikata vezanih za istorijat KL Jasenovac.

Najdrastičniji doprinos krivotvorenjima istorijske realnosti KL Jasenovac u Vukićevim napisima tiče se umanjivanja broja stradalih stanovnika okolnih srpskih sela interniranih u logor, prećutkivanja njihove konačne sudbine, falsifikovanja istorijskih okolnosti koje su dovele do logorizovanja ovog stanovništva, u cilju očiglednog opravdavanja i relativizovanja zločina nad stanovništvom naselja koja gravitiraju Jasenovcu.

Takođe, Vukićev feljton eksploatiše „mit o tobožnjoj pobuni srpskog naroda kao uzroku zločina počinjenih od strane ustaških vlasti u NDH“. „Taj mit, oso­bito čest u revizionističkim djelima novijeg porijekla potječe od samog počet­ka ustanka protiv ustaškog terora 1941. godine. Ustaška propaganda suočena s širokom rasprostranjenošću ustaničkih skupina istog je trenutka lansirala takve tvrdnje. Nakon poraza ustaškog režima i sloma NDH one su ostale jedan od rijetkih argumenata kojima je ustaška emigracija pokušavala opravdati svoje postupke, suočena s jasnim dokazima zločinačke naravi ustaškog režima.“[24]

Plasiranjem revizionističkih konstrukcija Glas Koncila ne samo što im daje širi publicitet već im omogućava dodatnu legitimizaciju u delu hrvatske javnosti, konstantno utičući istorijskim falsifikatima na potencijalne konzumente, simulirajući obred inicijacije među „čuvare nacionalne tajne“.

Donja Gradina, polje masovnih grobnica žrtava KL Jasenovac. (Foto: JUSP Jasenovac)

Umanjivanje broja stradalih i prećutkivanje stradanja stanovništva Mlake i Jablanca u Vukićevom fejtonu

Igor Vukić, feljtonista Glasa Koncila, umanjuje broj stradalih ili, naprosto, prećutkuje stradanje civilnog stanovništva čitavog niza naselja koja gravitiraju logorima u Jasenovcu i Staroj Gradiški, a koja su imala većinsku ili znatnu zastupljenost srpskog stanovništva: Jasenovac, Uštica, Mlaka, Jablanac (opština Novska) Crkveni Bok, (opština Sisak), Donja Gradina, Draksenić (opština Bosanska Dubica), pri tom ne usuđujući se da pomene i neka druga naselja koja su pretrpela znatne demografske gubitke, najviše zahvaljujući zločinima ustaša iz Jasenovca i Stare Gradiške: Ivanjski Bok, Strmen (opština Sisak), Međeđa (opština Bosanska Dubica), Uskoci, Gređani (opština Nova Gradiška).

U narednom delu teksta osvrnuću se prvenstveno na umanjivanje i prećutkivanje stradanja stanovnika sela Mlaka i Jablanac, smeštenih na levoj obali Save između Jasenovca i Stare Gradiške. Imam lični motiv zašto to činim: moja majka je 1956. rođena u Mlaci.

Koncilov feljtonista drastično umanjuje broj stradalih stanovnika sela Mlaka (potencijalnih 30 žrtava), dok potpuno prećutkuje stradanje stanovnika Jablanca u ustaškim logorima jer bi podaci o broju stradalih Mlačana i Jablančana u Jasenovcu i Staroj Gradiški mogli kompromitovati one koje feljtonista nastoji da rastereti pune istorijske odgovornosti.

Odmah treba napomenuti da je poznat približan broj stradalih stanovnika Mlake i Jablanca, zahvaljujući sačuvanoj dokumentaciji i istraživanju lokalnog anketnog odbora. Ove podatke je publikovao lokalni hroničar Mile Dragić u knjizi Tragedija sela Mlake i Jablanca (Novska, 1989). Dragić je objavio podatke (ime, očevo ime, prezime, godina rođenja, godina i mesto stradanja) za 933 stradala stanovnika Mlake i 182 stradala stanovnika sela Jablanca (ukupno: 1.115). Od 933 stradala stanovnika Mlake 286 su bila deca mlađa od 14 godina. Realno je pretpostaviti da ovo nije konačan broj stradalih, s obzirom da iz oko polovine mlačanskih domaćinstava niko nije preživeo rat, pri čemu je reč o mnogočlanim porodicama. „Ima puno familija [u Mlaci] gdje nitko nije ostao živ. Zapaženo je da je jako puno djece ispušteno prilikom popisa. Naročito u familijama gdje je bilo više mlađe djece, a nitko nije preživio rat.“[25] Dakle, realno je pretpostaviti da je ukupan broj stradalih stanovnika Mlake blizu 1.000. Sem toga, vrlo je izvesno da se jedan manji broj mlađih žena porodio u logoru. Njihova deca ostala su bezimena.

Dragić iznosi tvrdnju preživelih Mlačana, Ostoje Samardžije i Milenka Balaća da je Mlaka 1942. imala 1.232 stanovnika i da je svega 145 stanovnika ostalo u životu nakon okončanja rata.[26] Ipak, potencijalni broj od 1.087 (1.232-145) stradalih nije poimenice dokazan, stoga nije strogo naučno validan. Prema podacima Spomen područja Jasenovac, „do sada su utvrđeni podaci za 742 osobe iz Mlake umorene u logorima Jasenovac i Stara Gradiška“.[27] Prema podacima koje iznosi Dragić, od 161 stanovnika Mlake interniranih u nacističke logore u Norveškoj, u ovim logorima stradalo je 117 Mlačana. Takođe, izvestan broj Mlačanki stradao je u nemačkim logorima, a realno je pretpostaviti da je određen broj Mlačana stradao u Prihvatnom logoru Zemun na Starom sajmištu i u obližnjem logoru Organizacije Tot na Ušću (Zemun, odnosno današnji Novi Beograd).

Realno je proceniti da je u ratu stradalo 87% stanovnika Mlake. Mislim da neću pogrešiti ako ustvrdim da verovatno nijedno naselje na tlu Jugoslavije tokom Drugog svetskog rata procentualno nije imalo toliko velike ljudske gubitke. Naravno, Glas Koncila potpuno ignoriše ovu značajnu činjenicu.

Jablanac je 1931. imao 303 stanovnika, a do 1941. taj broj je realno mogao porasti za nekoliko desetina, što znači da procenat stradalih stanovnika Jablanca iznosi oko 50-60%. Među stradalima je 47 boraca NOVJ i 135 žrtava fašističkog terora.

Imena stradalih stanovnika Mlake i Jablanca 1942-1945. jedini su pokazatelj da su ovi ljudi ikad živeli. Dokazi o njihovom postojanju su sistematski uništavani, od uništavanja predmeta koji bi se mogli vezati za te ljude (npr. koliko je meni poznato, verovatno nije sačuvana nijedna predratna fotografija nastala u Mlaci), preko uništavanja seoskog groblja, domaćinstava i pravoslavne crkve, do prikrivanja zemnih ostataka stradalog stanovništva. Umanjivanjem i prikrivanjem broja stradalih stanovnika ova dva sela na stranicama Glasa Koncila dodatno se zatire uspomena na ove ljude.

U poslednjem nastavku feljtona Vukić ističe: „Ustaška posada iz Jasenovca do travnja 1942. nije imala sukoba sa većinskim pravoslavnim stanovnicima susjednih sela Mlaka i Jablanac, smještenima na lijevoj obali Save, između Jasenovca i Gradiške. Seljani su u međuvremenu prešli u katoličanstvo.“

Zapravo, ustaše iz Jasenovca nisu imali nikakvih sukoba sa Mlačanima i Jablančanima niti tokom aprila 1942, kako sugeriše Koncilov feljtonista, niti nakon ovog razdoblja. Naprotiv, upravo su jasenovačke ustaše bili izvor nemira, destabilizacije i stradanja na relaciji Jasenovac-Mlaka-Jablanac. Sem toga, Vukić nije objasnio otkud posada jasenovačkih ustaša u Mlaci? Isto tako, Vukić ne pominje realne okolnosti verske konverzije u ova dva naselja. Naime, stanovnici Mlake i Jablanca su nakon organizovanja dva ustaška logora u njihovom neposrednom okruženju i uspostavljanja ustaških posada u Jasenovcu i Staroj Gradiški, kao i usled poznavanja morfoloških karakteristika geografskog okruženja (močvare Mokrog polja koje okružuju naselja i reka Sava kao barijera prema Prosari i Kozari), nisu imali drugog izbora nego da prihvate nametnuti prelazak u katoličku veru, što autor tendenciozno prećutkuje. Zapravo, svesni političke realnosti i nemoćni da pruže bilo kakav odgovor na vrlo izvesnu bezbednosnu pretnju, stanovnici Mlake su još aprila 1941, u prvim danima uspostave NDH „morali podignuti bijele zastave kada su pripadnici ’Mačekove narodne zaštite’ ulazili u mjesto“.[28] Važno je napomenuti da su ustaše 1941. konfiskovale sve čamce koje seljani nisu uspeli na vreme da sakriju.[29]

Stanovnici Mlake su prinudno prekršteni. O tome je sačuvano nekoliko svedočenja preživelih. Zagrebački istoričar Filip Škiljan i hroničar sela Mile Dragić navode sećanje Ostoje Samardžije koji je posle rata posvedočio da se prekrštavanje dogodilo oko 20. marta 1942. nakon što se u selu pojavio neimenovani katolički sveštenik „iz Zagreba“, kazavši nekolicini lokalnih muškaraca da „želi sve pravoslavce prevesti u katoličku vjeru“. Samardžija navodi sveštenikove reči: „Onaj tko se ne bude htio pokrstiti znači da je neprijatelj naše NDH i taj nema ovdje mjesta među Hrvatima i taj se stavlja van zakona.“ Ovakva retorika pretnje prethodi prekrštavanju pravoslavnog stanovništva i u drugim mestima i bila je uobičajena. Nakon nekoliko dana sprovedeno je pokrštavanje, koje su seljani bili prinuđeni platiti („svećenik je naredio da svaka osoba u selu, bez obzira na dob, pripremi 40 kuna za pristojbe“). Navedeni svedok navodi da su prilikom obreda prekrštavanja, održanog u parohijskom domu, bili prisutni i četvorica ustaša naoružanih automatskim oružjem, „sa prstom na obaraču“. „Jedan ustaša bio je proglašen kumom cijelom selu pa su ga od toga dana seljani trebali zvati ’kumom’.“[30]

Autor sugeriše kako su „sve do noći između 3. i 4. travnja (aprila 1942) kad se partizani prebacuju preko Save iz sela Orahova, s desne obale, u Jablanac“, odnosi između ustaša i stanovnika Mlake i Jablanca bila gotovo idealistični: „Hercegovački pripadnici jasenovačke jedinice iz svog su kraja donosili izvrstan duhan i prodavali ga Mlačanima. A oni su ga opet preprodavali partizanima. Tako su nepomirljivi neprijatelji dijelili duhanske užitke.”

Okolnosti su se pogoršale, prema Vukiću, u momentu pojavljivanja partizana, koji kako autor pokušava da ukaže, unose nemir i ratni sukob na ovom području. „’Ustaška ophodnja koja je čamcima pokušala prijeći u Jablanac nije uspjela, a suhim se putem u selo ne može doći zbog poplave’, stoji u izvještaju Glavnog stožera Ministarstva domobranstva. Partizani zatim čamcima sele preko rijeke na desnu obalu svih 350 stanovnika Jablanca, njihovih 200 svinja i mnogo pokretne imovine. Nakon toga partizani i seljani spaljuju svoje selo, uključujući i pravoslavnu crkvu.” Neistinita tvrdnja da su partizani i seljani, a ne ustaše, spalili Jablanac, uključujući i lokalnu pravoslavnu crkvu, takođe služi minimiziranju i negiranju odgovornosti ustaša, pri čemu Koncilov feljtonista ispušta iz vida da bi ovakav navodni slučaj predstavljao presedan, naročito ukoliko znamo da je preseljenje Jablančana izvršeno noću i da bi vatra signalizirala obližnjim ustaškim posadama u Mlaci i Staroj Gradiški da se nešto sumnjivo dešava u Jablancu, čime bi bili ugroženi jablanački zbeg i partizani koji su učestvovali u evakuaciji.

Zatim autor potencira navodni ključni momenat, koji je zapravo izmišljotina onih koji su odgovorni za tragičan kraj velike većine stanovnika ova dva naselja: „No 14. travnja slijedio je partizanski napad i na ustašku posadu u Mlaki. Poginula su trojica ustaša, a četrnaestoro ih je ranjeno. U protunapadu partizani su odbačeni, a selo zauzeto. Stanovnici Mlake riječnim su putem preseljeni u logore Jasenovac i Staru Gradišku.”

Vukić, dakle, prihvata ustaške laži i plasira ih kako bi opravdao logorizovanje celokupnog stanovništva sela Mlaka. Iz Vukićevih navoda proizilazi da su partizani tobože privremeno ušli u selo, nakon čega su ustaše ponovo povratile kontrolu nad Mlakom („partizani su odbačeni, a selo zauzeto”), što čak ne tvrdi ni ustaški izvor. Ipak, on tendenciozno prećutkuje činjenicu na koji način su ustaše lišili slobode lokalno stanovništvo i pogotovo prećutkuje činjenicu da su ustaše u samom selu, upravo 14. aprila 1942, započeli sa ubijanjem stanovništva, nakon čega su ostatak seljana, odnosno pretežnu većinu, deportovali u logor. Sem toga, feljtonista prećutkuje neke prethodne okolnosti.

Međutim, čak da su partizani zaista napali ustašku posadu u Mlaci, to nije nikakvo opravdanje za ubijanje makar jednog čoveka u ovom selu, a kamoli gotovo celokupnog stanovništva. Stanovnici Mlake su imali pravo da se suprotstave ustaškom teroru. Jedini način kojim su to mogli ostvariti jeste učešće u Narodnooslobodilačkoj borbi, odnosno kroz participaciju u partizanskom pokretu. Nažalost, zbog geografske barijere (reka Sava) i konfiskacije čamaca koju su ustaše sprovele krajem 1941, zbog nezapamćeno velikih poplava početkom proleća 1942. i, nadasve, zbog prisustva ustaške posade u selu, stanovnicima Mlake bilo je nemoguće da izbegnu u Bosnu kako bi osujetili nameru ustaša da ih istrebe. Stanovnici Jablanca je pošlo za rukom da izbegnu kolektivnu logorizaciju aprila 1942, iako velik broj meštana ovog sela nije izbegao stradanje u leto 1942. u kontekstu zločina NDH i Trećeg Rajha nad stanovništvom Kozare. Ipak, jedan broj Jablančana je uspeo sa puškom u ruci, u partizanskim redovima, da odbrani svoje živote.

Vukićeva teza o navodnom partizanskom napadu na ustašku posadu u Mlaci proizilazi iz „Izvještaja Ministarstva hrvatskog domobranstva od 15. aprila 1942. o borbama u Bosni”. U ovom izveštaju se navodi: „14.IV. odbijen je napad partizana na našu posadu u s. Mlaka (9 km jugoistočno od Jasenovca). Tri ustaše poginule, a 14 ih je ranjeno.“[31] Ovaj dokument objavljen je još 1952, što demantuje Vukićeve mistifikacije o „zanemarenim arhivskim dokumentima“.

Navedeni citat iz izveštaja MHD predstavlja odjek izmišljotine koja je poslužila jasenovačkim ustašama kao opravdanje za izvršenje zločin nad stanovništvom Mlake. U Mlaki 14. aprila 1942. nije bila razmeštena nijedna domobranska jedinica.

Mlaka, jul 1942. Kozaračke žene i njihova deca u logoru Jasenovac VI u Mlaci. (Foto: JUSP Jasenovac)

Prema sećanju preživelih stanovnika Mlake, ustaše su sutradan, prilikom deportacije žena i dece u logor, uhapšenicima pokazali tri leša prekrivena plahtom govoreći kako je reč o stradalim ustašama, pokušavajući da prebace krivicu za navodno ustaško stradanje na stanovnike sela. „Iz iskaza preživjelih Mlačana zna se da su leševi pod plahtom bili u stvari logoraši jasenovačkog logora koje su ustaše obukle u ustaške uniforme, a doveženi su lađom iz Jasenovca koja je došla da odveze u logor žene i djecu iz Mlake. Ustaše su ovu mjeru poduzele radi pravdanja čina dizanja sela u logor.“[32]

Važno je naglasiti da u sačuvanim dokumentima Drugog bataljona Drugog krajiškog (kozarskog) partizanskog odreda, kome je operativna teritorija bilo područje naspram Mlake i Jablanca, na desnoj, bosanskoj obali Save, nema  nikakvog pomena navodnog prelaska Save i sukoba sa ustaškom postajom u Mlaci 13-14. aprila 1942. Slavonski partizani nisu bili u mogućnosti da izvedu napad na ustaše u Mlaci jer su bili vrlo udaljeni od ovog područja. Sem toga, čitavo Mokro polje bilo je poplavljeno, a hapšenje i deportacija stanovništva dogodili su se upravo tokom plavne sezone, zbog čega je stanovništvo Mlake deportovano u logor plovnim objektima. Da su kozarski partizani bili u mogućnosti da olako pređu na slavonsku obalu čamcima i nanesu gubitke ustašama, bili bi u mogućnosti i da presretnu rečnu lađu koja je prevozila stanovništvo Mlake u Jasenovac.

Naoružana ustaška posada boravi u Mlaci od 26. decembra 1941. Prema sećanjima preživelih Mlačana, dva do tri dana pre kolektivnog hapšenja meštana, koje se dogodilo u noći 13-14. aprila 1942, u Mlaku je stigla brojnija posada sastavljena od ustaša koje seljani ranije nisu viđali. „Držali su selo još pod strožom kontrolom. Bilo ih je mnogo, oko 200, a možda i više i Mlaka je dignuta za jednu noć.“ Mlačani su morali predati sve čamce kako bi se meštanima onemogućilo bekstvo u Bosnu. Preživeli Mlačani su izneli pretpostavku da su ustaše odlučile da izvrše kolektivnu deportaciju stanovništva u logor kako bi sprečili da Mlačani pređu u Bosnu, poput stanovnika Jablanca, koji su se kolektivno iselili pre 5. aprila 1942.[33] Niko od preživelih Mlačana ne pominje bilo kakve borbe ili prisustvo partizana u selu i okolini što bi navodno prethodilo kolektivnom hapšenju. O tome da seljani nisu slutili u potpunosti šta smeraju ustaše, svedoči da je, prema sećanju preživelih, iste večeri kada je započeto hvatanje stanovništva Mlake, u selu bila svadba.

U noći 13-14. aprila 1942. pohapšeno je gotovo celokupno stanovništvo sela, najmanje oko 1.100 ljudi. Hapšenje je izbeglo samo 18 stanovnika koji su uspeli da se sakriju (od ovih 18 lica dvojica muškaraca su kasnije poginuli kao partizani na Kozari). Zapravo, samo 15 meštana je uspelo da izbegne hapšenje skrivajući se od onih koji su došli da ih liše slobode, a 3 stanovnika sela su kao uhapšenici uspeli da pobegnu u naredna dva dana. Pohapšeni stanovnici su privremeno izolovani u zgradi seoske škole i parohijskom domu. Iste večeri ubijena su 24 muškaraca. Vukić namerno prećutkuje ubistvo 27 stanovnika Mlake, 13-16. aprila 1942. u selu Mlaka, pre konačne deportacije meštana (koja je sprovedena u dve faze). Naime, ustaše su u noći 13-14. aprila 1942. ubili (zaklali, kako puščana paljba ne bi alarmirala meštane koji su na prevaru dovođeni i zatvarani u nekoliko zgrada) 24 lica, a u naredna dva dana ubili su još 2 lica u pokušaju bekstva iz sela i najmanje još jedno lice u pokušaju bekstva prilikom transporta za Jasenovac. Poznata su imena svih 27 lica koja su stradala u ovim okolnostima. Zemni ostaci 24 muškarca koji su pobijeni u noći 13-14. aprila 1942, nakon rata su ekshumirani („ustaše su ih sahranili u đubar”) i sahranjena na lokalnom groblju.[34] Ovo su jedini stradali stanovnici Mlake kojima je obeležen grob.

U hapšenju stanovnika Mlake učestvovao je i Ljubo Miloš, jedan od rukovodećih ustaških oficira iz KL Jasenovac.[35] Prisustvo Ljube Miloša u Mlaci u momentu masovnog hapšenja svakako nije slučajno. Miloš je bio prisutan i prilikom masovnog hapšenja i deportacije sela Crkveni Bok, Ivanjski Bok i Strmen, 14. oktobra 1942.

Ustaše su se često koristile simulacijom napada na njihovu formaciju, u želji da opravdaju pokolje i logorizovanje civilnog stanovništva. Ovakva inscenacija upotrebljena je i 6. januara 1944. prilikom ustaškog upada u selo Uskoci, u neposrednoj blizini Stare Gradiške. Ustaše iz logora Stara Gradiška su upale u selo u kasnim večernjim časovima, pucajući u seoske domove. „Bacali su osim toga na naše kuće mine i ručne granate, kao da se radi o nekoj borbi sa nama. Međutim mi smo se nalazili sa našim porodicama u našim kućama potpuno goloruki.“[36]

Žene i deca su deportovani u KL Jasenovac već sutradan, rečnom lađom, a muškarci nakon 4-5 dana, pešice do polovine puta, a zatim plovnim putem. Selo je potom opljačkano. Prema svedočenju Đure Kosića, preživelog logoraša KL Jasenovac rodom iz mesta Jasenovac, „po ustašama oterano je iz Mlake 750 konja koje je država zaplenila u svoju korist“.[37]

Nedugo nakon deportacije u Jasenovac, stanovnici Mlake su sprovedeni u logor u Staroj Gradiški, gde su boravili u vrlo teškim uslovima, iznureni glađu. U Staroj Gradiški je izvršena selekcija stanovnika Mlake. Oni koji su bili sposobni za rad deportovani su u nemačke logore. Muškarci su 2. maja 1942. deportovani u Prihvatni logor Zemun (Staro sajmište) gde su stigli 5. maja. Potom su u septembru 1942. prebačeni u obližnji Logor Organizacije Tot na Ušću, da bi u oktobru Dunavom bili deportovani u Nemačku, a zatim u Norvešku. Među preživelim Mlačanima boravak u logoru u Zemunu ostao je upamćen po torturi nad logorašima („tukli su nas nemilice“). Jedan deo radno sposobnih žena je železnicom deportovan u Nemačku, preko Zagreba. („U Njemačkoj smo sve radile kao roblje na različitim poslovima, pod kontrolom.“).[38] Najveći broj muškaraca i žena, a osobito dece i staraca, ubijen je u KL Jasenovac.

Već je kazano da najveći broj stanovnika Mlake nije imao priliku da se sa oružjem u ruci bori protiv fašizma. Pojedini stanovnici ovog sela, logoraši Prihvatnog logora Zemun na Starom sajmištu, zahvaljujući susretu sa srbijanskim i bosanskim partizanima, zatočenicima ovog logora, po prvi put su stekli saznanje o rasprostranjenosti Narodno-oslobodilačkog pokreta. Preživeli Mlačanin, Joco Oroz, svedočio je o transportu logoraša iz Zemuna ka Nemačkoj, rekom Dunavom. „Još na brodu Mlačani pričaju o ženama, deci, logoru, stradanju, a zarobljeni komunisti partizani ne kukaju. Ti komunisti partizani bili su prekaljeni ljudi. Pričaju o marksizmu-lenjinizmu, radničkoj klasi, eksploataciji, kapitalizmu. O toma ja tada nisam znao ništa. Slušam to, i vidim da me to interesuje. Njihovo pričanje ohrabrilo me, dalo mi je neki borbeni duh. Vidim da ima ljudi koji imaju nade, vide izlaz.“[39]

Najkarakterističniji falsifikat koji plasira Vukić tiče se dalje sudbine stanovnika Mlake. „Odatle  (iz logora) žene odlaze na rad u Njemačku, a muškarci se otpremaju prvo u logor Sajmište u Zemun, a potom na rad u Njemačku i Norvešku. Moguće je da su se ustaše usput osvetili za poginule u sukobu s partizanima u Mlaci. Mato Stančić, zatočenik jasenovačkog logora od 10. ožujka 1942, rekao je pred predstavnicima Zemaljske komisije da je 23. svibnja ‘ubijeno 30 starijih iz Mlake, a ostali su poslani u Njemačku na rad’.”[40]

Stariji i radno nesposobni stanovnici Mlake koji su maja 1942. vraćeni iz Stare Gradiške u Jasenovac, da bi bili pogubljeni na stratištu u Donjoj Gradini (pri čemu se to nije dešavalo samo 23. maja 1942, već i kasnije), nisu ubijeni zbog navodne osvete za izmišljeno ubistvo 3 ustaše i ranjavanje 14 ustaša u Mlaci 13-14. aprila 1942. Sem toga, prema sećanjima preživelih, ova grupa ubijenih brojala je 40 staraca.[41]

Na osnovu činjenice da su predstavnici Organizacije Tot u Jasenovcu i Staroj Gradiški nakon izvesnog vremena odvojili određen broj mlačanskih muškaraca i žena (snažnijih i manje iscrpljenih glađu) i namenili im ulogu prinudnih radnika u nacističkim logorima, Vukić smišljeno prećutkuje kakva je bila sudbina velike većine žitelja Mlake koji su ostali u logoru (vredi napomenuti da nemali broj Mlačana koji su odvedeni na prinudni rad u nemačke logore takođe nije preživeo rat).

Ostatak zatočenika iz Mlake, uključujući žene i decu, ubijen je na stratištu u Donjoj Gradini. Poznata je lokacija masovne grobnice u kojoj su pokopani ubijeni stanovnici Mlake na ovom stratištu na desnoj (bosanskoj) obali Save.

Koncilov feljtonista prećutkuje šta se u Mlaci i Jablancu dešavalo 1942-1945, nakon iseljavanja stanovnika Jablanca u Bosnu i kolektivne deportacije u logor stanovnika Mlake.

Ova dva sela su inkorporirana u sistem KL Jasenovac u leto 1942. U Mlaci i Jablancu su najpre, u leto 1942, formirani logori za žene i decu sa Kozare, a potom logorske ekonomije, u kojima su takođe vladali logorski uslovi.

O boravku žena i dece sa područja dubičkih i kozaračkih sela, u logorima Mlaka i Jablanac, svedoči Dnevnik Diane Budisavljević. Naime, Diana Budisavljević najpre 25. jula (srpnja) 1942. zapisuje na osnovu tuđeg usmenog kazivanja: „U Mlaku i Jablanac su dovedeni zatočenici iz Stare Gradiške i tamo se nalaze u najgorim mogućim uvjetima. Prisutna je i liječnička komisija s državnim sestrama kako bi ljude cijepili protiv tifusa, ali ne mogu spriječiti da žene i djeca dnevno u velikom broju umiru.“ U belešci od 29. srpnja (jula) 1942, nakon što je lično posetila Mlaku, članove ove lekarske komisije naziva „bezdušnim liječnicima“. Logor u Jablancu nalazio se „pod vedrim nebom i tu su žene i djeca nalazili već nekoliko tjedana. Tog ljeta je skoro svakog poslijepodneva i tamo bilo jakih oluja i kiše.“ U ovom logoru bile su smeštene i žene u poodmakloj trudnoći koje su se tamo porađale same, „bez ikakve pomoći“.[42]

Napušteno selo Jablanac, razbijena spomen-ploča stradalih logorašima KL jasenovac ubijenim na području ovog sela 1942-1945. Spomen-ploča je razbijena nakon 1995. (Foto: JUSP Jasenovac)

U Mlaci i Jablancu je krajem jula 1942. u, najblaže rečeno, očajnim uslovima držano nekoliko hiljada zatočenika – žena i dece. O ovome svedoče brojke dece koje je „Akcija Diana Budisavljević“ uspela izbaviti iz ova dva sela: 850 dece (30. jul 1942), 906 dece (2-3. avgust 1942), kao i neodređen broj dece transportovan iz Mlake 4. avgusta 1942. Treba uzeti u obzir da je smrtnost u ovim logorima bila vrlo visoka. Diana Budisavljević ističe da su ustaše u crkvi u Mlaci čuvale veću količinu kukuruznog brašna, što je bilo nedostupno logorašima, „a ljudi su umirali od gladi“.[43] Na osnovu sačuvanih spiskova dece transportovane iz logora u Mlaci i Jablancu (kraj jula i početak avgusta 1942) zahvaljujući „Akciji Diane Budisavljević“, vidi se da je jedan broj transportovane dece bio rodom iz Jablanca. Naime, većina stanovnika Jablanca, i pored činjenice da su izbegli u Bosnu početkom aprila 1942, uhvaćena je na Kozari i deportovana je u ustaške logore i na taj način je podelila sudbinu kozaračkog stanovništva.

U oba sela jedan broj kuća je ograđen bodljikavom žicom i pretvoren u logor u kome su boravili logoraši i logorašice iz Jasenovca i Stare Gradiške. Oba ova logora bila su obezbeđena bunkerima i ustaškom stražom. Logoraši su radili na obradi zemlje, čuvanju stoke i seči šume. Preživela logorašica KL Jasenovac, Katica Filipović, svedočila je o uslovima boravka u ekonomiji/logoru u Mlaci: „Mlaka je uvijek za zatočenike bila mjesto užasa i smrti. Ma koliko bio oštar režim jasenovačkog logora, u Mlaki je bio još oštriji. ’Svuda na rad, samo ne u Mlaku’, mislili su i govorili svi zatočenici, a ipak uvijek u Mlaku odlazio je veliki broj zatočenika.“[44] Prema sećanju Jelke Cihaber, zatočenice logora u Mlaci, ustaše su u septembru 1944. ubile oko 250 žena i oko 60-70 muškaraca, zatočenika logora u Mlaci, nakon insceniranog bekstva, koje im je poslužilo kao opravdanje za pokolj.[45]

Nakon Drugog svetskog rata u Mlaku se nije vratilo svih 145 preživelih stanovnika. Mnogi nisu imali snage da se vrate u opustelo selo i uništene domove. Naročito oni koji su jedini preživeli u porodici. Oni koji su se vratili u selo zatekli su okužene bunare pune leševa i masovne grobnice u ataru – tragove ustaških zločina nad zatočenicima logora Jasenovac VI u Mlaci. U ataru sela poznato je najmanje pet masovnih grobnica.

Mlaka je 1991. imala 346 stanovnika od kojih je polovina bila iz porodica koje su se u selo doselile nakon Drugog svetskog rata, mahom iz Bosanske krajine.

U Jablanac se vratio još manji broj stanovnika s obzirom da je selo bilo izolovano i smešteno na teško pristupačnom terenu koji je konstantno bio izložen poplavama, kao i na osnovu činjenice da je rat preživelo manje od polovine predratnog stanovništva. Jablanac je definitivno raseljen 1964.

Stanovništvo Mlake je maja 1995. bilo prinuđeno da se iseli na teritoriju Bosne i Hercegovine zbog straha od represalija hrvatske vojske. Danas u selu živi vrlo mali broj stanovnika. Popisom iz 2001. zabeleženo je samo 30 stanovnika. Oni godinama žive u poluizolaciji i teškom siromaštvu, uz nezainteresovanost okoline i metropole, poput stanovnika mnogih srpskih naselja u Hrvatskoj.

***********************************************************************************************************