Režimu Slobodana Miloševića, za razliku od režima koji su ustanovljeni nakon 2000., istorijska politika nije bila primarna, niti je nastojao da jasno definiše oficijelnu politiku sećanja. Vlasti u Srbiji nakon 2000. konstituišu nedvosmislen poredak sećanja. Ipak, "Miloševićev režim pripremio je današnji istorijskopolitički preokret. Društveno-politička situacija 1990-ih normalizovala je različite verzije istoriografskog ekstremizma" (Todor Kuljić).

Odnos prema nasleđu Drugog svetskog rata nije ključan aspekat naznačene istorijske politike režima koji je vladao do 2000., za razliku od istorijske politike opozicionih stranaka tokom devedesetih i, naročito, za razliku od službene istorijske politike nakon 2000. godine, pogotovo nakon 2004. S druge strane, odnos prema Drugom svetskom ratu važan je aspekat politike sećanja koju neguje Srpska pravoslavna crkva, kao jedan od ključnih revizionističkih subjekata, pogotovo kada je reč o monopolizaciji sećanja na srpske žrtve ustaškog genocida, ali i kada govorimo o viktimizaciji protagonista kolaboracije koji su u desničarskom narativu proglašeni za "žrtve komunističkog terora". Miloševićev režim je iskoristio kroatofobiju, kao nusprodukt crkvene politike sećanja na Drugi svetski rat, uoči otpočinjanja rata u Hrvatskoj, dok su se režimi nakon 2000. nadovezali na crkvenu viktimizaciju istaknutih antikomunista i kolaboracionista u cilju političke rehabilitacije domaćih snaga poraženih 1945.

Međutim, iako su nosioci politike sećanja u okviru vladajućeg režima u poslednjoj deceniji XX veka nastojali da izbegnu određivanje prema unutarnacionalnom sukobu tokom 1941. − 1945. (partizani vs. četnici), potiskujući na taj način sećanje na Drugi svetski rat na tlu Srbije, ova struktura se jasno odredila prema politici socijalističke Jugoslavije, s obzirom na to da je odnos prema tekovinama jugoslovenske socijalističke revolucije jedan od ključnih aspekata službene politike sećanja Miloševićevog režima.

Grob Josipa Broza Tita u Kući cveća u Beogradu

Miloševićev režim je nastojao da se ogradi od nacionalne, u određenom smislu i ekonomske politike Titovog režima, pokušavajući da političku praksu posleratnog režima prikaže kao politiku koja je navodno bila usmerena protiv tzv. srpskog nacionalnog interesa. Paralelno sa difamacijom politike socijalističke Jugoslavije, usledila je afirmacija državotvorne politike Obrenovića i Karađorđevića, odnosno podražavanje nacionalne (velikodržavne) politike srpske monarhističke buržoazije. Ovaj ideološki proces uočljiv je u prvom preimenovanju naziva ulica u postsocijalističkom Beogradu (1992.), kao primeru ideološkog preoblikovanja javnog prostora, kada su uklonjeni nazivi ulica koji su asocirali na Oktobarsku revoluciju i koncept balkanske socijalističke federacije: Ulica Georgi Dimitrova postala je Ulica Ilije Garašanina. Jasan otklon od internacionalističkog nasleđa balkanskog revolucionarnog radničkog pokreta, koji personifikuje Dimitrov, naznačen je afirmisanjem istorijske ličnosti koja predstavlja personifikaciju velikodržavne, nacionalističke politike. Uostalom, Slobodan Milošević je 1991. iskazao nesumnjivu distancu prema ideološkoj sadržini pokreta koji je konstituisao socijalističku Jugoslaviju: "Srbija nije bila boljševička ni kada je bila socijalistička republika, pa pogotovo nije sada. Tržišna ekonomija, višestranački sistem, investiranje stranog kapitala – to su antipodi boljševizmu."

NORMALIZACIJA I AFIRMACIJA ČETNIŠTVA

Ovu vrstu istorijskopolitičkog afiniteta dodatno će konceptualizovati vladajuće građanske partije nakon 2000. Na primer, Narodna skupština Republike Srbije, na predlog vlade Zorana Đinđića, izglasala je 9. jula 2001. Zakon o državnim i drugim praznicima. Ovim zakonom Sretenje je postalo Dan državnosti (u spomen na donošenje prvog srpskog ustava na ovaj crkveni praznik 1835.), ali je ukinut Dan ustanka naroda Srbije (7. jul 1941.). Šef poslaničke grupe vladajuće koalicije u skupštini, Čedomir Jovanović, ukazao je da se usvojenim zakonom "traga za onim delom državnog i društvenog identiteta koji je izgubljen u prethodnih 60 godina".

Iako zvanična politika sećanja tokom 1990-ih službeno nije afirmisala snage kvislinštva i kolaboracije, vladajuća politika nije sprečavala normalizovanje i afirmisanje snaga kontrarevolucije i kolaboracije. Nosioci ove afirmacije bili su predstavnici opozicionih političkih partija, antikomunistički intelektualci, predstavnici Srpske pravoslavne crkve i kreatori medijskog diskursa. Nakon dolaska Slobodana Miloševića na čelnu poziciju u Srbiji, uporedo sa njegovom stabilizacijom na vlasti, dolazi do procesa normalizovanja i afirmacije četništva u medijskom diskursu i političkom narativu predstavnika pojedinih opozicionih partija i nacionalističke inteligencije.

U zapaženom intervjuu s kraja 1991. Milošević je komentarisao afirmisanje aktera četničkog pokreta u domaćim medijima i publicistici: "Način na koji se o njima piše predstavlja rehabilitaciju snaga poraženih u Drugom svetskom ratu." Ovo je vrlo precizna i nesumnjivo tačna konstatacija, međutim Milošević nije pokušao da dublje zađe u objašnjenje fenomena društvene i istorijske rehabilitacije jednog ekstremno nacionalističkog i kolaboracionističkog pokreta. Naravna stvar, bilo bi iluzorno očekivati od prvog čoveka političke nomenklature koja je instrumentalizovala neočetnički sentiment u nacionalističkoj homogenizaciji uoči rata u Hrvatskoj da apostrofira vlastitu odgovornost u afirmisanju istorijskog nasleđa i ideologije ovog pokreta. U navedenom intervjuu Milošević se osvrnuo i na činjenicu da je srbijanska štampa više desno ideologizovana i antikomunistički usmerena u odnosu na druge delove Jugoslavije: "Tačno je da je pisanje štampe u Srbiji neuporedivo više nego u Sloveniji i Hrvatskoj u znaku histerično agresivnih napada na sve iz vremena socijalizma." Međutim, Milošević nije pokušao da rastumači ovu pojavu unutrašnjom društveno-političkom dinamikom, već ju je objasnio navodnim uplitanjem stranog faktora u cilju uzrokovanja nesloge unutar tzv. srpskog nacionalnog korpusa.

Normalizovanje i afirmisanje četništva intenzivirano je otpočinjanjem rata u Bosni i Hercegovini. Već 1992. dolazi do formiranja memorijalnog centra na Ravnoj gori, podizanjem spomenika Draži Mihailoviću od strane opozicionog Srpskog pokreta obnove, uz prećutnu dozvolu vlasti.

Kao ilustraciju Miloševićevog odnosa prema nasleđu socijalističke Jugoslavije i jugoslovenskog revolucionarnog pokreta dovoljno je navesti da je on 1997. kao privatni korisnik uzurpirao pet muzejskih objekata prethodno ukinutog Memorijalnog centra Josip Broz Tito, čiji su ostaci integrisani sa takođe ukinutim Muzejom revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije (1960. – 1996.) u okvir novoformiranog Muzeja istorije Jugoslavije, pri čemu je fond Muzeja revolucije sklonjen u depoe novoformiranog muzeja. Prethodno, ukinut je Muzej socijalističke revolucije Vojvodine u Novom Sadu, koji je 1992. sa Vojvođanskim muzejom integrisan u Muzej Vojvodine.

Ukidanje beogradskog Muzeja revolucije svojevrsno je finale sličnih događaja u drugim delovima nekadašnje države. Muzej revolucije naroda Hrvatske ukinut je 1991. i integrisan sa Povijesnim muzejom Hrvatske u Hrvatski povijesni muzej, Muzej revolucije Bosne i Hercegovine ukinut je 1993., nakon čega je prerastao u Historijski muzej Bosne i Hercegovine (1993.), dok je ljubljanski Muzej ljudske revolucije ukinut 1994., nakon čega je prerastao u Muzej novejše zgodovine Slovenije.

Navedeni primer predstavlja epilog procesa detitoizacije, kao značajnog aspekta naznačene istorijske politike Miloševićevog režima, koji je trasiran 1991. Narodna skupština Republike Srbije izglasala je 24. jula 1991. "Preporuku za uklanjanje iz naziva gradova, trgova, ulica, prosvetnih i kulturnih ustanova – imena ličnosti koje su odgovorne za ogromne nepravde učinjene celom srpskom narodu". U korpusu "ogromnih nepravdi" posleratnog režima u dokumentu su istaknuti: "razbijanje Srbije, u drugoj polovini '60-ih godina, što je imalo za posledicu, uz ostala zla, nasilnu albanizaciju Kosova i Metohije, starodrevnog centra srpske državnosti i duhovnosti"; "pljačka privrede Srbije, preseljenjem njenih fabrika" i "višedecenijska ekonomska politika na štetu Srbije". Skupština je takođe preporučila da se "portreti i biste tih ličnosti uklone iz svih javnih mesta".

ANTITITOVSKI EGZORCIZAM

Ova skupštinska preporuka bila je uvod u dugoročni antititovski egzorcizam. Najpre je iz naziva tri grada izbačen epitet "Titov/o/a" (Vrbas, Užice, Mitrovica). Od svih gradova u Srbiji, Titovo Užice je, pored Beograda, mesto koje je najviše bilo vezano uz Titovu ličnost, uključujući i manifestovanje svojevrsnog Titovog kulta. Ovo nije slučajno, s obzirom na to da je Užice bilo središte oslobođene teritorije u Jugoslaviji 1941. (Užička Republika). Vredi naglasiti da je tri meseca pre preimenovanja naziva grada u Titovom Užicu održan referendum (21. april 1991.), na kome su građani trebali da odluče o vraćanju prethodnog naziva mesta. Lokalne vlasti su pokušale da ostrakuju Titovo ime iz naziva grada putem demokratske procedure. Međutim, referendum je proglašen neuspelim usled nezainteresovanosti građana (referendumu se odazvalo tek 29 posto stanovnika opštine).

Shodno "Preporuci" Narodne skupštine Republike Srbije, Izvršni savet skupštine opštine Užice, "imajući u vidu sve češće zahteve, pa i pretnje rušenja spomenika", doneo je 22. avgusta 1991. odluku da sa Trga partizana u Užicu ukloni monumentalnu Titovu bronzanu skulpturu, podignutu 3. jula 1961., na dvadesetu godišnjicu narodnog ustanka. Vredi napomenuti da je prethodno, početkom jula 1991., u obližnjoj Donjoj Dobrinji svečano otvoren spomen-kompleks posvećen Milošu Obrenoviću. Ovaj novi primer političke konceptualizacije javnog prostora kao oblik rekonfiguracije javnog sećanja u užičkom kraju svojevrsna je kontrateža nedalekom spomen-kompleksu Kadinjača, podignutom 1979. u znak sećanja na herojsko žrtvovanje partizanskih boraca u suprotstavljanju Wehrmachtu nakon pada Užičke Republike krajem 1941. Autor memorijalnog kompleksa na Kadinjači, Miodrag Živković, u Miloševićevoj eri postao je autor idejnih rešenja za nekoliko spomenika u gradovima Republike Srpske ("Spomenik srpskim braniocima" u Brčkom, 1997., "Spomenik borcima Semberije" u Bijeljini, 1998., "Časni krst" u Prijedoru, 2000.), koji memorijalizuju rezultate politike etničkog čišćenja.

Uklanjanje Titovog spomenika u Užicu početkom devedesetih

Uklanjanje Titovog spomenika u Užicu uvod je u ritualno skrnavljenje Titovog spomenika u središtu Bujanovca. Titov spomenik u ovoj etnički mešovitoj varoši na jugu Srbije, podignut 1982. kao simbol politike bratstva-jedinstva, uklonjen je nakon nepunih 11 godina od postavljanja (zakopan je na lokalnoj stočnoj pijaci), u čemu, između ostalog, treba uočiti otklon srpskog nacionalizma prema politici nacionalne ravnopravnosti koja je bila ustanovljena u socijalističkoj Jugoslaviji.

U jeku rata u Hrvatskoj 1991., režimski mediji su slavodobitno izvestili o planovima Vlade Republike Srbije za izmeštanjem Titovog groba i uklanjanjem Titovog mauzoleja (Kuća cveća). Prema rečima tadašnjeg ministra za urbanizam i građevinarstvo, Miodraga Janića, "sa pravnog i civilizacijskog stanovišta, Kuća cveća je bespravno podignuta", čime je potkrepljeno medijsko nagađanje o verovatnom rušenju mauzoleja i premeštanju Titovih zemnih ostataka na Novo groblje. Međutim, do realizacije ovih planova nije došlo. Očigledno je srpsko postsocijalističko rukovodstvo imalo racionalniji pristup "ekonomiji pamćenja" od bugarskog postsocijalističkog rukovodstva koje je najpre 1990. izmestilo zemne ostatke Georgija Dimitrova iz državnikovog mauzoleja u centru Sofije, da bi potom 1999. odlučilo da sruši mauzolej.

Nakon političkih promena 2000. dolazi do uočljivih naznaka definisanja državne istorijske politike u Srbiji. Najupadljiviji doprinos definisanju politike sećanja na Drugi svetski rat, od 2000. do 2004., uočljiv je u istorijskopolitičkoj konceptualizaciji javnog prostora na primeru podizanja spomenika Draži Mihailoviću u rodnoj Ivanjici (2003.) i u masovnom preimenovanju naziva ulica koji su asocirali na antifašističku borbu i jugoslovensku socijalističku revoluciju. Pod izgovorom vraćanja ranijih naziva ulica, u svim gradovima u Srbiji došlo je do brisanja komunističkih uljeza iz nacionalne i lokalne istorije. Ulice koje su nosile imena po istaknutim lokalnim učesnicima NOB-a i revolucionarnog pokreta ili datumima i događajima koje je monumentalizovala posleratna kultura sećanja, dobile su imena po ličnostima iz nacionalne istorije, van konteksta Drugog svetskog rata, napose po ličnostima iz miljea građanske i nacionalne kulture i istorijskim figurama iz doba monarhije. Ova vrsta ideološkog egzorcizma, zakasnela u poređenju sa drugim delovima nekadašnje jugoslovenske države, bila je intenzivnija u centralnoj Srbiji u odnosu na Vojvodinu, s obzirom na to da prošlost Vojvodine u Drugom svetskom ratu nije bila opterećena unutarnacionalnim sukobom između NOP-a i snaga kolaboracije. Vredi napomenuti da proces preimenovanja nije pratila nikakva javna rasprava, što je podrazumevalo isključenost lokalnog stanovništva iz procesa odlučivanja. Ova pojava je naročito upadljiva u gradovima u kojima je na vlasti bila Demokratska stranka, pogotovo kada je reč o Beogradu.

Predstavnici akademskog istorijskog revizionizma, koji su tokom Miloševićeve ere objavljivali sporne istoriografske radove u okviru izdavačkih kuća opozicionih političkih partija, nakon 2000., u potrazi za političkim pokroviteljstvom, prilagodili su se novoj političkoj konstelaciji, a pojedini su se politički pozicionirali.

PRAVNA REHABILITACIJA KOLABORACIONISTA

Predstavnicima akademskog istorijskog revizionizma omogućeno je 2002., nedugo nakon političkih promena, da u okviru obrazovnog programa plasiraju vlastite zaključke o događajima iz razdoblja Drugog svatskog rata na tlu Jugoslavije. Naime, nekolicina antikomunističkih i pročetničkih istoričara učestvovala je u pisanju udžbenika istorije za završni razred osnovne škole i završne razrede srednjih škola, u kojima je prezentovana iskrivljena slika događaja od 1919. do 1989., pogotovo od 1941. do 1945. U udžbenicima, čija sadržina pre objavljivanja nije bila izložena bilo kakvom konkursu ili javnoj i stručnoj raspravi, nedvosmisleno se afirmiše četnički pokret i njegov vođa, general Dragoljub-Draža Mihailović, pri čemu se normalizuje četnička kolaboracija sa italijanskim okupatorom i prećutkuje četnička kolaboracija sa nemačkim okupatorom, kao što se prećutkuje zločinačka praksa ovog pokreta na širem jugoslovenskom području, što podrazumeva ignorisanje komandne odgovornosti Draže Mihailovića za zločine koje su počinile njemu podređene formacije. Takođe, sadržina udžbenika normalizuje kvislinški režim Milana Nedića, pokušavajući da ga rastereti istorijske odgovornosti za saradnju sa nemačkim okupatorom i zavođenje terora nad stanovništvom Srbije. Isto tako, u udžbenicima je tendenciozno i iskrivljeno prikazan partizanski pokret. Nakon određenih kritika stručne javnosti, u narednim izdanjima udžbenika izvršene su izvesne, zapravo minimalne korekcije. Međutim, činjenica je da je već desetak generacija učenika obrazovano na naučno neprihvatljivoj sadržini ovih udžbenika.

Institucionalizovana selektivna politika sećanja u postsocijalističkoj Srbiji, kao oblik istorijskog pravdanja novog političkog i restaurisanog ekonomskog (kapitalističkog) poretka, dobija na zamahu u prvim godinama nakon 2004. Kako bi se opravdalo zatiranje tekovina jugoslovenske socijalističke revolucije bilo je neophodno rasteretiti negativnog istorijskog bagaža protivnike revolucionarnog pokreta, odnosno srpske kontrarevolucionarne snage, pre svega pokret pod komandom Draže Mihailovića, kao protivnike Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Naime, 21. decembra 2004. Narodna skupština Republike Srbije usvojila je Zakon o izmenama i dopunama Zakona o pravima boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica (kolokvijalno poznat kao "Zakon o izjednačavanju prava partizanskih i ravnogorskih boraca"), kojim su pravno izjednačeni partizanski i četnički veterani. Izmenom ranijeg zakona omogućeno je ne samo izjednačavanje prava nosilaca Partizanske i novoustanovljene Ravnogorske spomenice, već i politička rehabilitacija ravnogorskog četničkog pokreta. Zakonom je naznačeno izjednačavanje ratnih veterana "bez obzira na to" da li su pripadnici jednog od dva pokreta "osuđivani pravosnažnim sudskim presudama" kao učesnici u borbenim i političkim aktivnostima na strani okupatora.

Narodna Skupština usvojila je 17. aprila 2006. Zakon o rehabilitaciji kojim je definisana "rehabilitacija lica koja su bez sudske ili administrativne odluke ili sudskom ili administrativnom odlukom lišena, iz političkih ili ideoloških razloga, života, slobode ili nekih drugih prava od 6. aprila 1941." Dakle, svako lice, bez obzira na to da li je u ratu učestvovalo na strani snaga kvislinštva i kolaboracije, odnosno saradnika okupatora, i bez obzira na to da li je u okviru političkog, administrativnog i represivnog aparata učestvovalo u stvaranju ambijenta koji je odgovarao okupatoru, na osnovu Zakona o rehabilitaciji može se sudski rehabilitovati ako podnosilac zahteva za rehabilitaciju dokaže da je to lice tokom rata ili nakon oslobođenja lišeno života, slobode i određenih prava "iz političkih i ideoloških razloga", iako je očigledno da su sva lica koja su umrla nasilnom smrću u navedenom razdoblju, bez obzira na stranu u sukobu, lišena života ili slobode iz razloga političke i ideološke motivacije počinilaca.

Na osnovu Zakona o rehabilitaciji do danas je rehabilitovan velik broj pripadnika snaga poraženih 1945., uključujući pojedine istaknute nosioce proosovinske politike i zagovornike Trojnog pakta uoči Drugog svetskog rata (Pavle Karađorđević, Dragiša Cvetković) i istaknute protagoniste snaga kolaboracije i kvislinštva (Dragiša Vasić, Momčilo Janković, Aleksandar Stojanović), ali i čitav niz ličnosti sa istorijske margine koje su bile deo kvislinškog aparata ili snaga kolaboracije. Sudska rehabilitacija dvojice kvislinških žandarma stradalih 7. jula 1941. u događaju koji je posleratni službeni poredak sećanja okarakterisao kao početak antifašističkog ustanka u Srbiji, karakterističan je primer prekrajanja istorije Drugog svatskog rata na području Srbije, u kontekstu Zakona o rehabilitaciji. Ovaj događaj je od strane sudije koji je doneo presudu i istoričara koji su presudu podržali predstavljen kao navodni "početak bratoubilačkog rata" (iako su u razdoblju koje mu prethodi kvislinški organi izvršili hapšenja i streljanja komunista), a ubistvo žandarma koje su počinili partizani u samoodbrani prikazano je kao "napad na državu".

Ovako sročen zakon omogućio je brojne zloupotrebe koje se ogledaju u podnošenju zahteva za rehabilitaciju lica koja su tokom Drugog svetskog rata učestvovala u kolaboraciji sa fašističkim okupatorom, a koja su likvidirana od strane partizana ili su lišena slobode i sudski procesuirana od strane socijalističkih vlasti ili su figurirala kao negativne istorijske ličnosti. Predlagači zakona nisu ponudili merila pomoću kojih bi sud mogao utvrditi da li je neko lice lišeno slobode ili života naprosto samo "iz ideoloških ili političkih razloga", ili zbog nekog krivičnog dela, koje podrazumeva i komandnu odgovornost za ratne zločine, kao i zbog participacije u formacijama koje su činile ratne zločine.

Tvorcima zakona je bilo važno da omoguće rehabilitaciju lica koja su "lišena života, slobode, ili nekih drugih prava" upravo nakon 6. aprila 1941., jer im ovakav vremenski okvir omogućava kriminalizovanje NOP-a. Ovakav pristup najbolje se ogleda u navedenoj rehabilitaciji dvojice kvislinških žandarma. Na taj način omogućena je etička i politička diskvalifikacija partizanskog pokreta, odnosno KPJ.

POTRAGA ZA GROBOM

Izglasavanje Zakona o rehabilitaciji predstavlja refleks epohe. Ovaj zakon predstavlja odjek Rezolucije (1481) o međunarodnoj osudi zločina totalitarnih komunističkih režima, koju je Parlamentarna skupština Saveta Evrope usvojila 25. januara 2006. (što se nadovezuje na Rezoluciju 1096 o uklanjanju nasleđa bivših komunističkih totalitarnih sistema, koju je isto telo usvojilo 27. juna 1996.).

Rehabilitacija kneza Pavla Karađorđevića predstavlja istorijsku aboliciju režima koji je bio nosilac društveno-ekonomskog poretka koji predstavlja istorijsku inspiraciju zagovornicima klasnog poretka u doba finalne restauracije kapitalizma u postsocijalističkoj Srbiji. Na novinarsko pitanje šta misli o rehabilitaciji Pavla Karađorđevića, predsednik Republike Srbije Boris Tadić izneo je blagonaklon stav prema ovoj istorijskoj ličnosti: "Knez Pavle je ličnost koju sam izučavao i koja je nepravedno zapostavljena u našoj istoriji. Mogu da kažem da sam jako srećan što je rehabilitovan i mislim da zaslužuje neki trg u Beogradu." Tadićev naslednik, predsednik Tomislav Nikolić, prilikom sahrane zemnih ostataka kneza Pavla Karađorđevića, prenesenih iz Švajcarske i sahranjenih uz najviše državne počasti u mauzoleju dinastije Karađorđević na Oplencu, 6. oktobra 2012., uvrstio je ovog nosioca proosovinske politike i antidemokratskog političara u "slavne pretke", imenujući njegovo doba kao "poštovanja vrednu prošlost".

Nepravedno zapostavljena ličnost srpske istorije po Tadiću: Knez Pavle sa Adolfom Hitlerom

Vlada Republike Srbije formirala je 2009. dve državne komisije za preispitivanje istorijskih događaja koji su se odigrali krajem i neposredno nakon Drugog svetskog rata na području Srbije. Ovo je prvi put da državne institucije u Srbiji usmeravaju i motivišu istraživanja ovih događaja. Angažovanje određenog broja naučnih delatnika i javnih ličnosti sa neskrivenim antikomunističkim stavovima, saopštenja državnog sekretara Ministarstva pravde, Slobodana Homena, kao koordinatora rada ovih komisija, i izjave pojedinih članova komisija, jasno sugerišu o nameri normalizovanja istorijskog nasleđa i viktimizacije pojedinih pripadnika i simpatizera kvislinških i kolaboracionističkih formacija, koji su lišeni života u Srbiji nakon oslobođenja (1944. – 1945.) od strane oružanih formacija pod kontrolom komunista i organa posleratne socijalističke države. Vlada je 27. aprila 2009. formirala Državnu komisiju za utvrđivanje okolnosti pogubljenja generala Dragoljuba-Draže Mihailovića, a potom je 9. jula 2009. formirala, odnosno 12. novembra 2009. konstituisala Državnu komisiju za pronalaženje i obeležavanje svih tajnih grobnica u kojima se nalaze posmrtni ostaci streljanih posle oslobođenja 1944. (skraćeno: Državna komisija za tajne grobnice streljanih od 12. septembra 1944).

Formiranje Državne komisije za utvrđivanje okolnosti pogubljenja generala Dragoljuba-Draže Mihailovića jasan je indikator uloge države u kreiranju istorijske politike i, u ovom konkretnom slučaju, očigledan primer viktimizacije istaknutog protagoniste Drugog svetskog rata na tlu Srbije, istorijske figure koja je na osnovu komandne odgovornosti bila odgovorna za mnogobrojne ratne zločine, uključujući i genocidne radnje, i kolaboraciju formacija pod svojim zapovedništvom. Ovakav zaključak potvrđuje izjava tadašnjeg predsednika Republike Srbije, Borisa Tadića, u odgovoru na pitanje, koje se često moglo čuti u javnosti, povodom sporne opravdanosti potrage za Mihailovićevim grobom i forsiranja ove teme u vreme izražene društveno-ekonomske krize. Na pitanje da li je važno da se otkrije grob Draže Mihailovića, Tadić je odgovorio: "Veoma važno! Pripadam partizanskoj porodici, ali smatram da je, istorijski gledano, to važno."

Nedugo nakon formiranja prve komisije, zajednička delegacija Demokratske stranke, Srpskog pokreta obnove (SPO) i Bezbednosno-informativne agencije 17. jula 2009. položila je vence na spomenik Draži Mihailoviću na Ravnoj gori.

Delatnost dve državne komisije naišla je na značajnu podršku u provladinim dnevnim listovima koji su, pozivajući se na pojedine članove komisija, objavljivali senzacionalističke i neproverene vesti u kontekstu rada dve komisije, naročito kada je reč o tobožnjem pronalaženju arhivske građe koja bi trebala da rasvetli navodnu tajnu o sudskom pogubljenju generala Mihailovića (1946.), a koje su se pokazale kao notorne mistifikacije. Tokom avgusta 2010. javnost je uveravana kako su saradnici komisije došli do "poverljive i dragocene dokumentacije iz britanskih arhiva", koja bi trebalo da omogući nova saznanja o datumu i mestu pogubljenja, kao i o lokaciji na kojoj je Mihailović sahranjen. Međutim, istraživanja saradnika komisije samo su dodatno potvrdila decenijama poznate navode o datumu i mestu Mihailovićevog pogubljenja. Iako je Slobodan Homen, navodno zahvaljujući dokumentaciji iz britanskih arhiva, najavio skoro lociranje grobnog mesta Dragoljuba Mihailovića ("možda i pre 17. jula 2010., kada se navršava 64-godišnjica pogubljenja"), ova najava nije realizovana.

Nakon dvogodišnjeg rada, članovi komisije su 14. aprila 2011. predstavili "nalaze na utvrđivanju činjenica o pogubljenju komandanta JVuO". Međutim, ovom prilikom samo su dodatno potvrđene već poznate činjenice, uz razjašnjenje određenih nedoumica koje nemaju relevantan značaj za javnost i istorijsku nauku.

Iskopavanje kostiju na Adi Ciganliji

U potragu za zemnim ostacima generala Mihailovića uključila se, u međuvremenu formirana, Državna komisija za tajne grobnice pobijenih od 12. septembra 1944. Iskopavanja na lokaciji, na beogradskom rečnom ostrvu Ada Ciganlija, za koju se pretpostavljalo da predstavlja mesto na kome je streljan i pokopan Mihailović, započela su 18. juna 2011. Nakon dvogodišnje bezuspešne "potrage za jednim dokumentom" kojim bi bilo utvrđeno mesto na kome su pohranjeni Mihailovićevi posmrtni ostaci, odlučeno je da se pristupi lokaciji za koju su saradnici Državne komisije za utvrđivanje okolnosti smrti generala Dragoljuba-Draže Mihailovića verovali da krije "tajnu grobnicu".

Provladini mediji su istog dana, 18. juna 2011., pompezno objavili vest o navodnom pronalasku "tajne grobnice" na Adi Ciganliji, u kojoj su pronađeni "ostaci ljudskih kostiju", za koje su predstavnici komisije tvrdili da najverovatnije predstavljaju Mihailovićeve zemne ostatke. U medijskim kolportacijama, ova nagađanja su nekritički prezentovana kao nesumnjiv fakat i "konačno ispravljanje istorijske nepravde". Povodom vesti o navodnom pronalasku posmrtnih ostataka generala Mihailovića oglasio se i Vuk Drašković, lider Srpskog pokreta obnove, koalicionog partnera Demokratske stranke u tadašnjoj Vladi Republike Srbije, kazavši kako je ona "veliki dan za Srbiju, njegovu stranku i istinu", založivši se za podizanje memorijalnog centra posvećenog generalu Mihailoviću na mestu na kome je general navodno pokopan.

Umesto masovne grobnice "žrtava" i Draže Mihailovića, kosti životinjskog porekla: Slobodan Homen

Potom je usledila još jedna obmana koju je plasirao istaknuti funkcioner Demokratske stranke, Slobodan Homen, koordinator rada dve komisije. Naime, Homen je u izjavi medijima naglasio kako je, zapravo, pronađena "masovna grobnica" u kojoj su sahranjeni "vodeći političari tog vremena" kojima je suđeno na procesu protiv Draže Mihailovića 1946. (reč je o istaknutim ratnim zločincima i saradnicima nemačkog okupatora), nazivajući ova lica "žrtvama". "Ekshumacija će se odnositi na sve žrtve."

Učesnici istorijskog iskopavanja na Adi Ciganliji uskoro su bili prinuđeni da se suoče sa vlastitom zabludom. Mesec dana nakon senzacionalističkih vesti o navodnom pronalaženju zemnih ostataka generala Mihailovića, usledila je vest o tome kako nađene kosti nisu ljudskog porekla. Može se naslutiti da su članovi komisije ovu informaciju prikrivali nekoliko nedelja, kako bi izbegli moguća osporavanja i ismejavanja u javnosti. Sem toga, iako su se najave o pronalasku "masovne grobnice" na Adi Ciganliji pokazale netačnima, državni sekretar i članovi dve komisije nisu našli za potrebno da sroče izvinjenje javnosti zbog plasiranja dezinformacija.

REVIZIONIZAM KAO POLITIČKI KAPITAL

Državna komisija za tajne grobnice pobijenih posle 12. septembra 1944. osnovana je po ugledu na slično telo koje je 1990. formirano u Republici Sloveniji (Komisija Vlade Republike Slovenije za rešavanje pitanja prikrivenih grobnica) i po ugledu na komisiju koja je 1991. ustanovljena u Republici Hrvatskoj(Komisija za utvrđivanje ratnih i poratnih žrtava). Formiranje Državne komisije za tajne grobnice inicirano je od strane predstavnika akademskog istorijskog revizionizma sa Instituta za savremenu istoriju, nakon čega je predlog medijski promovisan od strane režimskih glasila, da bi uskoro dobio podršku vladajućih, Demokratske stranke i Srpskog pokreta obnove, kao i određenog broja građanskih intelektualaca. Nije naodmet pomenuti da su inicijatori ovog predloga (istoričari Momčilo Pavlović, Kosta Nikolić, Bojan Dimitrijević i Srđan Cvetković) koautori četverotomne Istorije Demokratske stranke (Beograd, 2009.), pri čemu su Nikolić i Dimitrijević u protekloj deceniji objavili nekoliko istorijskih monografija posvećenih istoriji četničkog pokreta u izdanju izdavačke kuće SPO-a.

Kao dva osnovna cilja komisije u njenom programskom dokumentu navedeni su: "1) istražiti, pronaći i obeležiti sve tajne grobnice u kojima se nalaze ostaci streljanih posle septembra 1944., 2) preuzeti posao lociranja i obeležavanja svih grobnih mesta i utvrditi tačan broj streljanih lica od septembra 1944."

Na osnovu činjenice da su partizanska ratna retorzija i posleratna državna represija odnele živote i onih lica koja na tzv. pravednom suđenju ne bi bila osuđena na najstrožu kaznu, pokušava se sugerisati da je represija nad političkim neistomišljenicima navodno doživela vrhunac upravo nakon što su komunisti preuzeli političku vlast, što je netačno jer je represija koju su sprovodili antikomunisti, odnosno fašistički okupator i njegovi domaći saradnici, bila dugotrajnija u intenzitetu i odnela je daleko veći broj života. Takođe, evidentno je da saradnici komisije ignorišu celokupan istorijski kontekst kada objašnjavaju događaje koji su vezani uz kažnjavanje počinilaca ratnih zločina, saradnika okupatora i pristalica snaga kvislinštva i kolaboracije nakon oslobođenja. Naime, u registar stradalih Državne komisije, koji se naziva "registar žrtava", uvršten je čitav niz nesumnjivih ratnih zločinaca i pripadnika formacija koje su odgovorne za ratne zločine i sprovođenje terora nad civilnim stanovništvom i pripadnicima oslobodilačkog pokreta.

"Otkopavanje istine", politički je projekat Demokratske stranke: Dugogodišnji predsednik DS Boris Tadić                                                                                                      Foto: Media centar Beograd

Osnivanje dve državne komisije za preispitivanje i normalizovanje uloge snaga kolaboracije u Srbiji 1941. – 1944., uporedo sa pokretanjem medijske kampanje "Otkopavanje istine", politički je projekat Demokratske stranke. Pokretanje političke i medijske kampanje, opravdavanih potrebom za ispravljanjem navodnih istorijskih nepravdi, imalo je za cilj sticanje političkog kapitala, u čemu treba prepoznati hipokriziju vladajuće politike koja je bila odgovorna za katastrofalnu socijalnu i ekonomsku politiku, što je rezultiralo pogoršanjem socijalnog položaja većine stanovnika Srbije, odnosno nanošenjem nepravde velikom broju građana, naročito u kontekstu potiranja socijalnih prava širokih slojeva stanovništva.

Revolucionarni subjekat koji je tokom Drugog svetskog rata na tlu Jugoslavije omogućio socijalnu revoluciju uporedo sa borbom za oslobođenje zemlje od fašističkog okupatora, u službenom neoliberalnom poretku sećanja predstavljen je kao snaga koja je zasnovala političku vlast zahvaljujući revolucionarnom teroru i posleratnoj državnoj represiji, a ne zahvaljujući širokoj podršci u narodu koji je širom okupirane Jugoslavije prihvatio učešće u oslobodilačkoj borbi pod rukovodstvom komunista. S obzirom na to da je pobeda jugoslovenskog komunističkog pokreta osujetila restauraciju predratnog društveno-ekonomskog poretka koji je istorijski prihvatljiv zagovornicima vladajuće ideologije nakon 2000., nosioci državne istorijske politike u ovom razdoblju nastojali su da protivnike jugoslovenskih komunista rasterete negativnog istorijskog nasleđa. U dominantnom medijskom diskursu koji je opravdavao smernice i rezultate državne politike sećanja, prećutkivana je odgovornost snaga kolaboracije za ratne zločine i saradnju sa okupatorom.

Politiku sećanja u Srbiji, u decenijama između nerealizovane pretnje uklanjanja Titovog groba i neuspele potrage za grobom Draže Mihailovića, karakterišu afirmacija istorijskog nasleđa nacionalističkih, antikomunističkih i profašističkih pokreta, neretko i viktimizacija istaknutih protagonista ovog nasleđa, osobito kada je reč o normalizovanju i reafirmaciji četništva, kao i jasan otklon prema socijalističkom internacionalizmu i jugoslovenskom revolucionarnom pokretu, čiji se istaknuti protagonisti neretko kriminalizuju.

Grob Slobodana Miloševića u dvorištu njegove porodične kuće u Požarevcu

* Milan Radanović je povjesničar. Živi i radi u Beogradu.

**Termin "ekonomija groba" pozajmljen je iz predavanja Todora Kuljića "Bezalternativnost kapitalizma kao kontekst istorijskog revizionizma", održanog na konferenciji "Preispitivanje prošlosti i istorijski revizionizam" (Beograd, 12. oktobar 2012.).

*** Tekst je preuzet iz hrvatskog izdanja Le Mond Diplomatique