UVODNA RAZMATRANJA

Vlada Republike Srbije je 9. jula 2009. donela odluku o formiranju Državne komisije za pronalaženje i obeležavanje svih tajnih grobnica u kojima se nalaze posmrtni ostaci streljanih posle oslobođenja 1944.(skraćeno: Državna komisija za tajne grobnice ubijenih posle 12. septembra 1944). Na čelu komisije imenovana su trojica istoričara: predsednik Slobodan Marković, docent na Fakultetu političkih nauka u Beogradu, sekretar Srđan Cvetković, naučni saradnik u Institutu za savremenu istoriju, dok je za koordinatora Odbora za istraživanje Državne komisije imenovan Momčilo Pavlović, direktor Instituta za savremenu istoriju.

Formiranje Državne komisije, po našem mišljenju, predstavlja tipičan primer „političkog posezanja za mrtvima“.

Državna komisija za tajne grobnice formirana je po ugledu na slično telo koje je 1990. formirano u Republici Sloveniji - Komisija Vlade Republike Slovenije za rešavanje pitanja prikrivenih grobnica, i po ugledu na komisiju koja je 1991. formirana u Republici Hrvatskoj - Komisija za utvrđivanje ratnih i poratnih žrtava.

Revolucionarni subjekat koji je krajem Drugog svetskog rata na tlu Jugoslavije omogućio izvođenje socijalne revolucije uporedo sa borbom za oslobođenje zemlje od fašističkog okupatora, u službenom neoliberalnom poretku sećanja predstavljen je kao snaga koja je zasnovala političku vlast primenom revolucionarnog terora i posleratne državne represije, a ne zahvaljujući širokoj podršci u narodu i međunarodnom priznanju. S obzirom na to da je pobeda jugoslovenskog komunističkog pokreta osujetila restauraciju predratnog društveno-ekonomskog poretka koji je istorijski prihvatljiv zagovornicima vladajuće ideologije nakon 2000. godine, nosioci državne istorijske politike nastoje da protivnike jugoslovenskih komunista iz redova snaga kolaboracije rasterete negativnog istorijskog nasleđa.

Medijska kampanja uoči i nakon osnivanja Državne komisije za tajne grobnice dodatno je aktuelizovala istorijski stereotip o visokim brojkama stradalih, naročito na području Beograda i u pojedinim delovima centralne Srbije.

U dominantnom medijskom narativu koji je pratio rad Državne komisije, prećutkivana je odgovornost snaga kolaboracije za ratne zločine i saradnju sa okupatorom, dok su pojedini istraživači prošlosti u javnosti istupali sa pretpostavkama stradalih nakon oslobođenja koje podrazumevaju uveličane brojke. Ipak, upravo su rezultati Državne komisije za tajne grobnice, prezentovani u elektronskom registru „Otvorena knjiga“, demantovali prethodne neutemeljene pretpostavke o broju i strukturi stradalih.

Formiranje Državne komisije inicirao je istoričar Momčilo Pavlović.[1] Državna komisija ne bi bila formirana da nije postojala jasna politička volja (politički konsenzus unutar vladajuće koalicije na čelu sa Demokratskom strankom) koja je omogućila njeno osnivanje. O tome je svedočio Slobodan Homen, državni sekretar u Ministarstvu pravde, neposredno uoči formiranja komisije: „Homen je podsetio da je Vlada formirana od različitih stranaka, ali da je i odluka o formiranju komisije za istraživanje istine o pogubljenju Draže Mihailovića, doneta jedinstveno i jednoglasno: ’To nam jasno govori da postoji politička volja i da su okolnosti sazrele. Svi se slažemo sa konceptom rada komisije za pronalaženje posmrtnih ostataka generala Mihailovića, tako ćemo da se slažemo i sa radom buduće komisije za otkrivanje svih tajnih grobnica u zemlji, gde se nalaze posmrtni ostaci članova naše familije, rođaka, prijatelja, komšija...“[2]

U programskom dokumentu navedeni su osnovni ciljevi Državne komisije: „1) istražiti, pronaći i obeležiti sve tajne grobnice u kojima se nalaze ostaci streljanih posle septembra 1944, 2) utvrditi tačan broj streljanih lica od septembra 1944.“[3]

Očigledno je da isticanje 12. septembra 1944. u nazivu komisije podrazumeva poznati govor kralja Petra II Karađorđevića na londonskom BBC-u, kazivan upravo 12. septembra 1944, u kome je Petar II pozvao jugoslovenske narode da se ujedine i pristupe NOVJ „pod maršalom Titom“. „Svi oni koji se oslanjaju na neprijatelja protiv interesa svog vlastitog naroda i njegove budućnosti, i koji se ne bi odazvali ovom pozivu, neće uspeti da se oslobode izdajničkog žiga ni pred narodom, ni pred istorijom.“[4]

Prethodno, Glavni štab NOV i PO Srbije uputio je 26. avgusta 1944. poziv četnicima Draže Mihailovića da se priključe jedinicama NOV i PO i bore protiv okupatora i kvislinga,[5] dok je ukazom kralja Petra II 25. avgusta 1944. stavljen van snage ukaz o pretvaranju štaba Draže Mihailovića u Vrhovnu komandu JVuO, čime je Vrhovna komanda raspuštena.[6] Predsednik NKOJ i vrhovni komandant NOV i POJ, Josip Broz Tito, 30. avgusta 1944. uputio je „poslednji poziv svim zavedenim slugama okupatora da iz kvislinških i kolaboracionističkih formacija do 15. septembra 1944. pređu u NOVJ ili joj predaju oružje i opremu“. Poziv se odnosio na četnike, slovenačke i hrvatske domobrane.[7] Prema naređenju maršala Tita domobrani i četnici koji bi prešli na stranu NOVJ bili su i nakon 15. septembra 1944. raspoređivani u jedinice NOVJ. U naređenju vrhovnog komandanta NOV i POJ od 15. septembra 1944. ističe se da zarobljene pripadnike snaga kolaboracije koji se neposredno pred zarobljavanje „na strani neprijatelja sa oružjem u ruci bore protiv NOV i POJ“ treba  „staviti pred vojni sud i po hitnom postupku suditi im i najstrožije kazniti“.[8] Isto tako, nove vlasti su 21. novembra 1944, ponudile "opštu amnestiju licima koja su učestvovala u četničkim jedinicama Draže Mihailovića, ili su ih pomagala, ili su bila u jednicama hrvatskoh ili slovenačkog domobranstva. Van amnestije nalazili su se ustaše i pripadnici Ljotićevih "dobrovoljaca", kao i ratni zločinci i intelektualci inspiratori zločina, nezavisno kojim su formacijama pripadali."[9] Dakle, amnestiji nisu podlegali dobrovoljci u fašističkim formacijama.

Grafit blizu mesta za koje se verovalo da krije kosti Dragoljuba Mihailovića na Adi Ciganliji u Beogradu

Sve do kraja rata prebezi iz četničkih redova prelazili su u redove NOVJ pod uslovom da nije dokazano da su skrivili nečije stradanje. Takođe, tokom prethodnih meseci 1944. (pre 12. septembra 1944), zabeleženi su brojni primeri poštede života zarobljenih pripadnika JVuO, na tlu Srbije, od strane pripadnika NOVJ. Zapravo, takva praksa je bila uobičajena, iako je bilo i primera streljanja zarobljenih pripadnika JVuO. Isto tako, zabeleženi su i primeri streljanja dezertera iz JVuO od strane njihovih saboraca. Tako na primer, Ljubomir Jovanović Patak, komandant Timočkog korpusa JVuO, 16. juna 1944. izvestio je Dražu Mihailovića: "Streljao sam 75 vojnika radi toga što su se predali partizanima. Iste su partizani razoružali i pustili namerno da podrivaju naše redove i šire defetizam. Izvršen broj streljanja za napuštanje položaja u borbi. Smatram da ovako mora postupiti svaki komandant naših jedinica, jer se samo na taj način može rešiti sličnih namera partizana."[10]

Stradanje pripadnika JVuO nakon 12. septembra 1944. svakako bi bilo manjeg obima da su se zapovednici JVuO odazvali na poziv kralja Petra II Karađorđevića, koji je 12. septembra 1944. pozvao jugoslovenske narode da se ujedine i pristupe Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije „pod maršalom Titom“. U narednom razdoblju, sve do kraja novembra 1944, beleženi su primeri prelaska pripadnika JVuO u redove NOVJ, bilo da je reč o dezerterima ili, manje, o zarobljenim i premobilisanim četnicima. Ovi primeri su se događali uporedo sa primerima streljanja zarobljenih pripadnika JVuO. Treba naglasiti je 28. novembra 1944, na inicijativu Predraga Rakovića, komandanta Prvog ravnogorskog korpusa JVuO, u selu Brđani kod Gornjeg Milanovca, došlo do pregovora između predstavnika JVuO i NOVJ. "Partizani su postavili uslove; da im se četnici predaju i ko hoće može da ostane u partizanima, a ostali da idu kućama. Komandno osoblje bi se takođe predalo i pod prismotrom partizana sačekalo kraj rata, kada bi mu se sudilo. Četnici su pristali na sve uslove, izuzev zadnjeg. I tako od pregovora nije bilo ništa."[11] Oviciri JVuO, na čelu sa Rakovićem, koji su odbili navedenu ponudu, kako bi izbegli posleratna suđenja i odgovornost za brojne ratne zločine i kolaboraciju, snose nesumnjivu odgovornost za stradanje boraca pod njihovom komandom.

Prema podacima iz registra Državne komisije za tajne grobnice, broj stradalih pripadnika JVuO iz Srbije, nakon 12. septembra 1944, iznosi 7.467, računajući preko 200 duplih imena i imena lica koja su stradala pre ovog datuma. Ovaj broj nije konačan. Međutim, čak ako uzmemo u obzir da je broj stradalih pripadnika JVuO, nakon navedenog datuma, veći za najviše nekoliko hiljada (što tek treba dokazati, pri čemu takav numerički ishod nije naročito izvestan), dolazimo do zaključka da je većina pripadnika JVuO u Srbiji - preživela rat. Naime, nemački vojni izvori su 1944. procenjivali broj četnika Draže Mihailovića u Srbiji na oko 25.000.[12] Mnogi su preživeli jer su prešli na stranu NOVJ, odbijajući na taj način da se bore na strani okupatora.

Postavlja se pitanje zbog čega inicijativa za osnivanje komisije nije podrazumevala istraživanje ukupnog broja stradalih na tlu Republike Srbije koji su umrli nasilnom smrću tokom Drugog svetskog rata i u nekoliko posleratnih godina? Činjenica je da ukupan broj stradalih na teritoriji Srbije tokom 1941-1945. još uvek nije utvrđen (na primer, još uvek ne znamo koliko je stanovnika Beograda izgubilo život tokom fašističke okupacije), pri čemu istraživački kapaciteti Muzeja žrtava genocida, čiji saradnici čitav niz godina rade na utvrđivanju približnog broja stradalih u ovom razdoblju, nisu odgovarajući iz više objektivnih razloga, iako su rezultirali značajnim naučnim doprinosom. Takođe, izostanak ove inicijative dodatno problematizuje pozitivan učinak Anketnog odbora Skupštine AP Vojvodine: „Imenik stradalih stanovnika AP Vojvodine 1941-1948.“[13] Kako je moguće da su pokrajinski organi bili u stanju da iniciraju popisivanje svih stradalih od 1941. do 1948, a republički organi nisu bili u stanju da to isto učine za ostatak teritorije Republike Srbije?

Utvrđivanjem ukupnog broja stradalih na tlu Republike Srbije 1941-1948. bila bi smanjena mogućnost politički motivisanih zloupotreba broja stradalih i „državnog posezanja za mrtvima“. Treba napomenuti da su pojedini saradnici Državne komisije, uključujući sekretara Srđana Cvetkovića, iskazali uverenje u nužnost objedinjavanja svih podataka vezanih za ukupne ljudske gubitke na tlu Republike Srbije, koji su stradali nasilnom smrću tokom četrdesetih godina prošlog veka.

Saradnici Državne komisije za tajne grobnice pružili su javnosti uvid u radnu verziju baze podataka  za lica koja su stradala na područja Republike Srbije nakon 12. septembra 1944. kao protivnici pobedničke strane u ratnom sukobu. Baza podataka dostupna je na internetu od aprila 2012, pod nazivom: „Otvorena knjiga: registar žrtava Državne komisije za tajne grobnice posle septembra 1944“.[14]

„Kako kaže za 'Politiku' sekretar Državne komisije dr Srđan Cvetković, radi se o najmodernijoj formi, softveru koji sadrži interaktivni teritorijalni internet pretraživač žrtava na području cele Srbije, stradalih posle oslobođenja. Ova baza podataka sadrži detaljne podatke o svakom licu: ime i prezime, zanimanje, nacionalnost, datume rođenja i smrti, okolnosti pod kojima su nastradali, kao i kvalifikaciju dela pod kojima su ta lica vođena, i svuda gde je to moguće, mesto i tačnu lokaciju gde su ubijeni. Svi uneti podaci sadrže i precizan izvor, jedan ili više njih, odakle potiču, tako da građani koji su u srodstvu ili imaju interes da nekoga rehabilituju ili potraže, preko našeg sajta mogu dobiti najpouzdanije moguće podatke. To i jeste osnovni smisao projekta, da bude neka vrsta javnog servisa građanima u procesu rehabilitacije i restitucije, svojevrsna otvorena knjiga, u kojoj je moguće podatke dopunjavati, menjati, ispravljati na osnovu više izvora – navodi Cvetković. Kako napominje, ovaj projekat je svojevrsno finale rada Komisije, koji će da objedini i na jednom mestu prikaže sve što je do sada urađeno, uz dosta volonterskog rada i skromna sredstva dobijena preko Ministarstva pravde, ali uz veliku podršku Instituta za savremenu istoriju, čiji je direktor dr Momčilo Pavlović i koordinator Odbora za istraživanja. Po broju obrađenih podataka o stradalim licima, mi smo daleko iskoračili ispred kolega iz Slovenije, Hrvatske ili Bugarske, koji se bave sličnim poslom u mnogo dužem periodu nego mi ovde. Preostaje još jedan važan deo, ekshumacije na preko 200 do sada utvrđenih lokacija masovnih pogubljenja. Međutim, to su veoma skupi i složeni, a često i nemogući poslovi i za sada ne postoji nadležnost Državne komisije da obavlja ove ekshumacije. To je u ovom trenutku u nadležnosti viših sudova i lokalnih samouprava.“[15]

Nažalost, navedena baza podataka ne sadrži „detaljne podatke o svakom licu“, jer sem imena i prezimena (u manjem broju slučajeva - samo prezimena: ponekad samo nadimka), datuma rođenja i smrti (u velikom broju primera nije navedena godina rođenja, dok je godina smrti naznačena bez preciziranja datuma, usled nepotpunih podataka u izvorima) i nacionalnosti, u relativno velikom broju primera nisu navedeni precizni podaci o zanimanju stradalih lica, kao ni dovoljno precizni podaci o okolnostima pod kojima su stradali, što je razumljivo, s obzirom na nepreciznosti u dostupnoj izvornoj građi.

Primera radi, od 55.372 registrovanih 14.417 nema godinu rođenja, 1.410 nema godinu smrti, 2.502 nema mesto rođenja, 1.135 nema mesto smrti, 32.825 nema ime roditelja. Takođe, u registru postoje i lica bez osnovnih podataka (npr. 15 upisa su navedeni sa slovom "N". ispred imena ili nadimka, što znači da im je prezime nepoznato, dok je nekoliko lica označeno kao N.N, a jedan broj lica je imenovan opisnim imenom umesto imena i prezimena). Ovakvi unosi nisu prihvatljivi ne samo zbog nepostojanja osnovnih podataka već i zbog činjenice da su lica, na koja se možda odnose ovi unosi, već evidentirana pod pravim imenom ili će potencijalno biti evidentirana.

Međutim, najspornije je što u kartonima (rubrika: "napomena") mnogih počinilaca ratnih zločina ili lica koja su komandno bila odgovorna za ratne zločine, nije napomenuta njihova odgovornost za zločine. Ovo se naročito odnosi na područje Srbije južno od Save i Dunava, odnosno na ratne zločince srpske nacionalnosti.

Takođe, neretko su činjene greške u popunjavanju odrednice „mesto rođenja“, pri čemu su najupadljiviji najbrojniji primeri proizvoljnog popunjavanja ove odrednice zastupljeni u registru za grad Beograd.

Vredi napomenuti da je „kvalifikacija dela pod kojima su lica vođena“ takođe bila uslovljena dostupnim izvorima, što ne opravdava saradnike komisije u brojnim nepreciznostima kada je reč o kvalifikaciji lica koja su lišena života zbog participacije u represivnom kvislinškom aparatu ili za lica koja su odgovorna za ratne zločine, s obzirom da je ove podatke moguće proveriti u drugim izvorima. Isto tako, činjene su greške u popunjavanju rubrike "nacionalnost", pri čemu ističemo možda najproblematičniji primer: u registru se za 76 lica tvrdi da su bila jevrejske nacionalnosti, pri čemu je očigledno da su skoro svi oni bili nemačke nacionalnosti, ne samo s obzirom na napomenu da ih je većina umrla u logoru Knićanin.

Ipak, najozbiljnije zamerke, kada je reč o navedenim podacima u kartonima stradalih lica, tiču se unošenja netačnih, ali i brojnih proizvoljnih podataka, zatim proizvoljnog tumačenja izvorne građe, kao i prikrivanja činjenica da su mnoga registrovana lica poginula u borbi (ovo se prvenstveno odnosi na pripadnike JVuO), pri čemu su ova lica zavedena kao "ubijena", "nestala", ali ponekad i kao "streljana" i "likvidirana". Izostavljanjem podataka o pogibiji (ili samoubistvu) kao načinu smrti, stiče se utisak da je jedan velik broj imenovanih lica ubijen van borbe.

Saradnici Državne komisije nisu uopšte uzeli u obzir činjenicu da je velik broj lica sa područja tzv. uže Srbije (mahom pripadnici JvuO) poginuo u borbi nakon 12. septembra 1944. (na strani nemačkog okupatora), pri čemu je ova lica nemoguće smatrati tzv. „žrtvama komunizma“, iako je saradnicima Državne komisije, na osnovu uvida u izvornu građu, poznato ova činjenica. Iz navedenog zaključujemo da su saradnici Državne komisije odlučili da grubo ignorišu ovu činjenicu iz njima poznatih motiva. Naša pretpostavka je da su na taj način želeli da viktimiziraju poginule pripadnike JVuO. Uvrštavanje poginulih pripadnika JVuO i četničkih odmetnika uvećava broj tzv. „žrtava komunizma“. Rezultati popisa stradalih nakon septembra 1944, koje je prezentovala Državna komisija, ne samo što demantuju tvrdnje brojnih publicista, ali i pojedinih srpskih istoričara o broju stradalih na tlu Srbije južno od Save i Dunava nakon navedenog razdoblja, već osporavaju uvreženi stereotip srpskih nacionalista i antikomunista koji podrazumeva da je srpski narod, pre svega u Srbiji („jer je bila četnička“), bio izložen najvećoj pogibelji od strane pobednika, u odnosu na druge delove Jugoslavije.

Do 15. aprila 2014. u registru je evidentirano 55.372 stradalih na tlu Republike Srbije nakon 12. septembra 1944. Najveći broj stradalih zabeležen je na teritoriji Vojvodine: 38.301 (69,17 odsto), pri čemu vredi naglasiti da je dominantno reč o licima nemačke i mađarske nacionalnosti. U broj stradalih stanovnika Vojvodine uključili smo i1.135 stradalih sa područja opštine Zemun, pretežno nemačke nacionalnosti (zatim hrvatske nacionalnosti), zbog teritorijalnog položaja Zemuna tokom Drugog svetskog rata, koji je različit u odnosu na položaj Beograda, kao i na osnovu činjenice da se etnička struktura stradalih u Zemunu mnogo više uklapa u okvir Srema i Vojvodine nego Beograda i ostatka Srbije. Uostalom, Zemun i Beograd su tada još uvek bili dva grada.

Na području centralne Srbije, bez Kosova, registrovano je 15.215 (27,47 odsto) stradalih, pretežno srpske nacionalnosti, dok je na području Kosova registrovano 1.856 (3,35 odsto) stradalih, pretežno albanske nacionalnosti.

U broj od 55.372 stradala ulazi i 1.372 dupliranih imena (neka imena se navode čak četiri puta). Napominjemo i 71 potencijalno duplo ime. U broj od 15.215 stradalih stanovnika sa područja Srbije južno od Save i Dunava ulaze 576 duplih imena. Izdvojena dupla imena u registru možete videti na ovoj stranici.

Takođe, u registar je uvršteno oko 1.000 -1.100 lica koja su bili strani državljani, zbog čega ova lica ne mogu biti evidentirani kao stradali stanovnici Republike Srbije 1941-1948. Isto tako, u registar je uvršten trocifren broj lica koja su stradala pre 12. septembra 1944. ili nisu uopšte stradala u navedenim okolnostima (umrli su prirodnom smrću godinama ili decenijama nakon oslobođenja).

LICITIRANJE BROJEM  “ŽRTAVA KOMUNISTIČKOG TERORA” U SRBIJI

Revizija prošlosti predstavlja jednu od bitnih karakteristika postsocijalističkog društva u Srbiji. Iznošenje preuveličanog broja stradalih nakon oslobođenja predstavlja jednu od važnih karakteristika revizionističkog narativa.

Iznošenje višestruko uveličanih brojki stradalih pripadnika i simpatizera snaga kolaboracije nakon oslobođenja Srbije 1944. naročito je prisutno u medijima i istorijskoj publicistici, ali i u tvrdnjama i stavovima pojedinih predstavnika domaće istoriografije.

Tokom poslednjih desetak godina primetna je dodatna artikulacija istorijskog narativa koji podrazumeva licitiranje brojem „žrtava komunističkog terora“ nakon oslobođenja.

Saglasni smo sa stavom profesora Đorđa Stankovića: „Termin ’komunistički zločin’ je krajnje pravno i politički neadekvatan. Zločin je pojam za ritual ubijanja. Ovde je uzet da bi komuniste izjednačili sa nekim drugim pokretima koji u tom ritualu nisu izostavljali žene, decu i stare osobe, primenjujući krajnju brutalnost. Ne može se osporavati da je u procesu konstituisanja nove i međunarodno priznate države ta ista država primenjivala ’revolucionarni teror’, kao što su to radili i jakobinci u Francuskoj revoluciji 150 godina ranije ili Kromvel u Engleskoj 350 godina ranije. Kao što su to radili svi pobednici posle građanskih ratova, smena dinastija ili radikalnog preoblikovanja političkog sistema.“[16]

Zagovornici teze o nužnosti preispitivanja „zločina oslobodilaca“ u cilju konačnog „nacionalnog pomirenja“, „ispravljanja istorijskih nepravdi“ i „rehabilitacije nevinih žrtava komunističkog terora“ koje su nepravedno lišene života ili represirane „iz političkih i ideoloških razloga“, poslednjih godina vrlo su zastupljeni u medijima, što je kulminiralo u razdoblju od 2009. do 2012.

Iznošenje pretpostavki, ali i rezultata istraživanja, o broju stradalih pripadnika i simpatizera poraženih vojnih i političkih snaga praćeno je prećutkivanjem činjenica o njihovom angažmanu tokom fašističke okupacije, a naročito se nerado govori o zločinima koje su počinili pripadnici poraženih snaga u razdoblju koje prethodi oslobođenju.

Preispitivanje istorijskih događaja nakon oslobođenja najčešće podrazumeva viktimizaciju stradalih i izbegavanje ukazivanja na odgovornost nemalog broja lica koja su lišena života nakon oslobođenja. Po pravilu, svi stradali se imenuju žrtvama, iako činjenica smrti ne izjednačava sve stradale u ratnom sukobu i istorijskim događajima koji su posledica ovog sukoba. Dakle, nisu svi stradali u događajima nakon oslobođenja bili (nevine) žrtve.[17]

Naravno, uvek treba isticati činjenicu da je među stradalima bio velik broj ljudi koji nisu zaslužili da budu ubijeni.

Licitiranje brojem „žrtava komunističkog terora“ u Srbiji, predmet je ideološki i politički motivisanih manipulacija preko dve decenije. Višestruko uvećane, neretko fabulozne, brojke stradalih protivnika nove vlasti nakon oslobođenja (naročito kada je reč o broju stradalih u centralnoj Srbiji, Beogradu i Bačkoj), početkom devedesetih, u prvim godinama političkog pluralizma u Srbiji, najpre su kolportirane od strane desničarske i nacionalističke štampe.

Najkarakterističniji primer ovakvih fabulacija, nezaobilazan kada je u pitanju geneza istorijskog stereotipa o „kažnjavanju Srbije zbog naklonosti prema četnicima“, predstavljaju izdanja kragujevačkog lista "Pogledi", jednog od najtiražnijih političkih magazina u Srbiji početkom devedesetih. Urednik ovih novina, Miloslav Samardžić, u uvodniku specijalnog izdanja "Pogleda" iz 1991. pominje fabuloznih „150.000 neznanih grobova“ pobijenih protivnika nove vlasti, na tlu Republike Srbije. Samardžić napominje da se ova „približno tačna brojka“ navodno „odnosi na deo, nadamo se veći, srpskih žrtava palih u Srbiji tokom 1944 -1945.“, ističući da „iako su na meti komunista pre svega bili Srbi, tada su stradali i drugi narodi, najviše vojvođanski Nemci i Mađari.“[18] U navedenom specijalnom izdanju ovih novina, pominje se preko 12.000 streljanih u Nišu, preko 8.000 u Zaječaru, preko 6.500 u Kruševcu, 4.000 u Valjevu, 3.000 u Užicu, preko 2.500 u Jagodini, 2.000 u Šapcu, itd. Navedene brojke demantuju poimenični popisi stradalih na području Srbije južno od Save i Dunava iz registra Državne komisije za tajne grobnice. Ipak, jedan deo javnost u Srbiji bio je spreman da prihvati ove propagandističke navode.

Mađarski publicista Tibor Čereš objavio je 1991. u Budimpešti knjigu o stradanju mađarskog življa nakon oslobođenja Vojvodine, u kojoj je plasiran višestruko uvećan zbir stradalih Mađara u Vojvodini (40.000), kao i neutemeljene pretpostavke o broju stradalih Mađara u pojedinim naseljima (Čurug: 3.000, Žabalj: 2.000, iako je u ova dva naselja živeo manji broj Mađara od navodnog broja stradalih; Subotica: 7.000, Novi Sad: 10.000). Govoreći o Čereševim emfazama, mađarska istoričarka, profesorka Univerziteta u Segedinu Enike Šajti, pominje pogubnost ove „u kamen urezane brojke“: „U današnjoj mađarskoj javnosti putem rada Tibora Čereša (Vérbosszú a Bácskában) fiksirana je brojka od 40.000. Pošto je Čereševa knjiga prevedena  na više jezika, među kojima na engleski i hrvatski, tako se i na međunarodnom planu fiksirala ova brojka.“[19]

Predstavnici akademskog istorijskog revizionizma, dakako, nisu preuzeli ove fabulozne brojke, ali su u javnosti iznosili pretpostavke o „bilansu komunističkih zločina“ koje su takođe podrazumevale predimenzionirane cifre stradalih nakon oslobođenja.

Preuveličane brojke stradalih u pojedinim gradovima i opštinama u Srbiji, tendenciozno su kolportirane u domaćoj javnosti u poslednjih dvadesetak godina i prerasle su u istorijski stereotip, naročito kada je reč o broju stradalih u Beogradu i ukupnom broju stradalih u Srbiji južno od Save i Dunava.

Uoči formiranja Državne komisije, u toku medijske kampanje koja je imala za cilj da podrži inicijativu za njeno osnivanje, dnevni list "Večernje novosti" (kao provladino glasilo koje je najaktivnije sudelovalo u ovoj medijskoj kampanji) objavio je procenu broja stradalih u Srbiji nakon oslobođenja, koju je izneo istoričar Srđan Cvetković: „Cvetković iznosi da je, prema najnovijim istraživanjima, tokom 1944 -1945. likvidirano najmanje 80.000 građana Srbije, čak i više ako računamo streljanje ratnih zarobljenika na Zelengori i Sloveniji 1945.“[20] Cvetković je na TV B92, 9. oktobra 2009. ponovio da prema „umerenijim procenama“ broj stradalih u Srbiji nakon septembra 1944. iznosi 80.000.[21] Nedugo nakon formiranja Državne komisije, jedan tiražni beogradski dnevni list preneo je izjavu sekretara komisije Srđana Cvetkovića o proceni broja stradalih u Srbiji nakon oslobođenja: „Više od 35.000 ljudi streljano je na teritoriji uže Srbije, a prema nemačkim i mađarskim procenama, između 40.000 i 45.000 osoba je stradalo u Vojvodini.“ Pri tom Cvetković dodaje da „tačan broj ubijenih od 1944. do 1946. verovatno nikada neće biti utvrđen, ali da brojni podaci pokazuju da je u to vreme bez suđenja likvidirano između 60.000 i 80.000ljudi.“[22] Ove procene razlikuju se od umerenije procene koju je Cvetković objavio 2006: „žrtve terora po oslobođenju Srbije tokom 1944 -1945 zaista ne bi mogle biti puno manje od 60.000.“[23] Ipak, ostaje nejasno da li je Cvetković mislio isključivo na 1944-1945. godinu, ili na čitavo posleratno razdoblje, uključujući i nekoliko narednih godina, s obzirom da 1944-1945. na teritoriji Republike Srbije, prema našoj proceni, nije stradalo blizu 60.000 ljudi (značajan broj stradalih Nemaca umro je u radnim logorima 1946-1947).

Istoričar Čedomir Antić takođe je istupao u javnosti sa procenama broja stradalih na teritoriji Srbije nakon oslobođenja: „Kada se saberu žrtve komunističkog režima u celoj Srbiji, dolazi se do frapantne cifre od 100.000 ubijenih ljudi.”[24] Nedugo nakon ove nesumnjivo neutemeljene pretpostavke, Antić je izneo pretpostavku koja podrazumeva umanjen broj stradalih, kazujući da je tokom 1944-1945. „na teritoriji današnje Srbije među građanima svih nacionalnosti bilo makar oko 70.000 ubijenih protivnika novog režima“.[25]

Rukovodilac jednog izuzetno ozbiljnog i naučno relevantnog projekta („Imenik stradalih stanovnika AP Vojvodine 1941-1948.“), profesor Dragoljub Živković, i pored uvida u kvantifikaciju stradalih na teritoriji Vojvodine, izneo je dve neutemeljene pretpostavke: „Nemačka fašistička vlast je likvidirala na stotine hiljada Nemaca kao što je komunistička vlast likvidirala stotine hiljada Srba. (...) Zločin kojeg su učinile komunističke vlasti u vremenu od 1944. do 1953. nad sopstvenim narodom pod osudom da su: ’izdajnici, kolaboracionisti, četnici, monarhisti, nepoštena inteligencija, kulaci’, i tako dalje, po broju žrtava prevazilazi nasilje nad Nemcima koji su bili stanovnici te iste države.“[26]

Rezultati popisa stradalih u Srbiji nakon 12. septembra 1944. demantuju navedene pretpostavke ("preko 80.000" stradalih građana Srbije), s obzirom da je u registru Državne komisije popisano 55.372 stradalih, računajući dupla imena, strane državljane i lica koja nisu stradala u navedenim okolnostima. Takođe, ovi rezultati demantuju da je u tzv. užoj Srbiji "streljano više od 35.000 ljudi", s obzirom da je na ovom području (računajući 574 duplikata) registrovano 15.215 stradalih. Jedan od najznačajnijih rezultata ovog popisa jeste demantovanje stereotipa o načinu stradanja. U medijskim napisima, ali ponekad i izjavama pojedinih istoričara, sugerisalo se kako su većina stradalih navodno streljani, dok je pridev "streljani" u dominantnom diskursu postao sinonim za način stradanja.

Znatan broj stradalih u Srbiji nakon 12. septembra 1944. koji su poimenično uvršteni u registar Državne komisije za tajne grobnice – nije streljan ili lokvidiran na neki drugi način („utvrditi tačan broj streljanih lica od septembra 1944.“, kako se ističe u programskom dokumentu komisije, u ostalom, i u punom nazivu komisije: Državna komisija za pronalaženje i obeležavanje svih tajnih grobnica u kojima se nalaze posmrtni ostaci streljanih posle oslobođenja 1944). Naime, prema našoj proceni, preko polovine (možda oko 55-60 odsto) registrovanih nisu streljani ili neposredno likvidirani, već su izgubili život na druge načine: ovo se naročito odnosi na umrle pripadnike nemačke zajednice u radnim logorima u Vojvodini (većina popisanih Nemaca nije neposredno ubijena, već je umrla u logorima usled nepodnošljivih uslova boravka, iako ne treba isključiti mogućnost da je jedan broj starijih lica nemačke nacionalnosti umro od starosti, iako lokacija njihove smrti omogućava unošenje njihovih imena u registar) i na poginule pripadnike JVuO i četničke odmetnike, koji, dakle, nisu "streljani", "likvidirani", ali ni "ubijeni", kako se pogrešno ili neprecizno navodi u registru (kartoni stradalih).

U izjavi jednom dnevnom listu (2009) istoričar Cvetković izneo je sličnu procenu broja stradalih na teritoriji Srbije i Vojvodine nakon oslobođenja, uz dodatnu procenu stradalih pripadnika kvislinških i kolaboracionističkih formacija, srpske etničke pripadnosti, u Sloveniji 1945. „Cvetković tvrdi da je na području uže Srbije ubijeno tridesetak hiljada ljudi, dok su u Vojvodini u posleratnom periodu najviše stradali Nemci (oko 40.000) i Mađari (oko 6.000). Cvetković podseća i na to da je na Zelengori, u maju 1945. godine, pobijeno oko 9.000 četnika, i da je najmanje još desetak hiljadaSrba stradalo tokom povlačenja u Sloveniji.“[27]

Napominjemo da pripadnici formacije pod komandom Draže Mihailovića prilikom borbi u istočnoj Bosni maja 1945. nisu svi zarobljeni i nakon zarobljavanja streljani, već ih je velik broj poginuo s puškom u ruci, tako da se za sve njih ne može reći da su „pobijeni“ ili „streljani“. Prema našoj proceni, većina (više od polovine) stradalih pripadnika JVuO koji su život izgubili u Bosni, od kraja 1944. do sredine maja 1945, poginuli su u borbi, o čemu posredno svedoče i podaci četničke provenijencije (npr. visoke brojke poginulih pripadnika Avalskog i Valjevskog korpusa JVuO).

Prema istraživanju istoričara Milana Terzića, u istočnoj Bosni maja 1945. neutralisano je najmanje 5.937četnika. Reč je o ukupnom broju četnika Draže Mihailovića koji se pominju u izveštajima jedinica JA. Od ovog broja 4.228 je prebrojano mrtvih na bojnom polju, 143 je ranjenih i 1.556 zarobljenih. U istom razdoblju jedinice JA koje su učestvovale u ovoj operaciji imale su 55 mrtvih, 33 nestala, 113 ranjenih i tri zarobljena.[28] Može se pretpostaviti da je među 4.228 četnika koji su kao mrtvi izbrojani na bojnom polju, većina stradala u neposrednoj borbi, dok je jedan broj stradao u bombardovanju, a izvestan broj je streljan nakon zarobljavanja. Isto tako, u pomenutih 5.937 svakako ulazi i više stotina stradalih bosanskih četnika. Može se pretpostaviti da je značajan broj od 1.556 zarobljenih četnika, streljan nakon zarobljavanja, iako nisu svi streljani neposredno nakon zarobljavanja s obzirom da je jedan broj zarobljenika zatvoren u mestima za izloaciju u Bosni i Srbiji. Sem toga, jedan broj zarobljenih je pušten nakon nekoliko meseci (kako se pominje u literaturi, "u julu 1945. naredbom maršala J. B. Tita, iz logora u Šapcu pušteno preko 600 srpskih seljaka koji su pripadali odredima Draže Mihailovića, uz obrazloženje 'da je među zarobljenim četnicim za vreme borbi u Bosni i u drugim krajevima bio veliki broj seljaka koji su putem raznih pretnji ili prevara uvučeni u četničke jedinice'", kako je pisalaPolitika, 4, jula 1945.[29] Isto tako, moguće je pretpostaviti da je jedan deo od 143 ranjenih četnika, u izveštajima uvršten među zarobljene.

Saradnici okupatora, s leva na desno: Deko Drešević, Huzeir Skarep (RKTG-29733), Pažo Škrijelj, Biko Drešvić, Rifat Rugovac (RKTG-29731) i Tahir Rugovac (RKTG-97631), nad ubijenim Nikolom Mirkovićem i Dragutinom Šumarcem Izvor: znaci.net

Ovi podaci osporavaju uvreženi stereotip o preko 9.000 stradalih pripadnika JVuO na Zelengori i u Gornjem Podrinju, maja 1945. Ova numerička pretpostavka dospela je i u udžbenik istorije za završne razrede gimnazije, gde se napominje da je na području Zelengore i Sutjeske maja 1945. „pobijeno oko 9.000 ljudi“.[30] Podsećamo da se od 1990. u domaćoj javnosti plasira brojka od navodno 20.000 stradalih četnika u okolini Foče maja 1945. Ovu brojku je prvi plasirao novinar Miloslav Samardžić.[31]

U brojku od 15.215 stradalih sa područja Srbije južno od Save i Dunava unet je i velik broj lica za koja se tvrdi da su nestala (računajući i 576 duplikata). Ovo je naročito karakteristično za neke opštine u zapadnoj i centralnoj Srbiji. U registru je ukupno navedeno 7.081 lica srpskog porekla za koja se tvrdi da su nestala, pri čemu je tek manji broj nestalih Srba iz Vojvodine ili sa Kosova.

Za šest okruga u ovom delu Srbije (Mačvanski, Kolubarski, Zlatiborski, Moravički, Šumadijski, Podunavski), kao i za opštinu Medveđa (odakle se znatan broj pripadnika JVuO evakuisao u Bosnu) u bazi podataka navedeno je ukupno 2.674 nestalih, mahom pripadnika JVuO koji su nestali u Bosni 1945, za koje nije navedeno da li su umrli od tifusa, poginuli u borbi ili streljani nakon zarobljavanja. Treba naglasiti da su se pripadnici JVuO uoči i nakon evakuacije u Bosnu nesumnjivo borili na strani nemačkog okupatora, u čemu vidimo osnovni razlog što su neki / mnogi od njih nakon zarobljavanja podelili sudbinu zarobljenih nemačkih vojnika.

Prema ovim podacima, u nekim opštinama zapadne i centralne Srbije broj nestalih četnika u Bosni veći je od broja ubijenih lica: Vladimirci (71>26), Krupanj (167>23), Loznica (168>68), Mali Zvornik (59>9), Lajkovac (46>35), Osečina (73>28), Ub (74>69), Požega (115>97), Priboj (82>68), Aranđelovac (141>72), Knić (171>113), Smederevska Palanka (198>112). U nekim opštinama (Vladimirci, Krupanj, Loznica, Mali Zvornik, Osečina, Aranđelovac), broj nestalih u Bosni višestruko je veći (3-4 puta) od broja ubijenih. U nekim opštinama broj nestalih je neznatno manji od broja ubijenih: Bajina Bašta (99>64), Ljubovija (41>38), Nova Varoš (124>96), Ljig (45>23), Koceljeva (20>18), Kragujevac (221>186), Velika Plana (146>91). Napomena: u ove brojke uračunata su i duplirana imena, kao i druga sporna imena (naročito u spisku za opštinu Kragujevac).

Prema navodima novinara Vuka Cvijića (2011), istoričar Srđan Cvetković naveo je da je u Sloveniji 1945. „ubijeno oko 15.000 Srba“.[32] Prema navodima jednog beogradskog dnevnog lista, Cvetković je prethodno (2009) tvrdio da je u Sloveniji 1945. ubijeno „20.000 Srba, koji su pripadali raznim vojnim formacijama“.[33] Slobodan Homen, u izjavi objavljenoj nekoliko meseci nakon formiranja Državne komisije za tajne grobnice (2009), ističe kako je u Sloveniji nakon zarobljavanja 1945. stradalo čak „20-30.000 pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini, koja se povlačila iz pravca Srbije i Crne Gore.”[34]

Ovakve tvrdnje korespondiraju sa nepouzdanim navodima Borivoja Karapandžića, ljotićevskog emigranta, prema kojima je 1945. u Sloveniji stradalo 3.000 pripadnika SDK i 15.000 crnogorskih četnika.[35] Međutim, Karapandžić nije priložio spiskove sa imenima stradalih koji bi potkrepili ovako visoke procene ubijenih pripadnika SDK. Slovenački istoričar Mitja Ferenc dovodi u sumnju procene stradalih četnika u Sloveniji koje je plasirao Karapandžić i tvrdi da su preuveličane.[36]

Poznata su imena 3.102 četnika (i manjim delom članova njihovih porodica) sa područja Crne Gore koji su stradali u Sloveniji, maja 1945.[37] Broj stradalih srbijanskih četnika u Sloveniji nije utvrđen, ali on je svakako vrlo skroman ili neznatan, s obzirom da se srbijanski četnici nisu organizovano povlačili prema Sloveniji, za razliku od pripadnika SDK. Navedenim poimeničnim popisom demantovane su visoke brojke koje je plasirala četnička emigracija. Za gotovo polovinu četnika sa područja Crne Gore koji su stradali u Sloveniji, čija su imena navedena u ovoj knjizi budvanskog novinara Save Gregovića, u registru stradalih crnogorskih četnika u poslednjim mesecima rata, tvrdi se da su ubijeni, odnosno streljani nakon zarobljavanja, dok se za ostale navodi: „nestao u odstupnici“, „poginuo u odstupnici“, ili se ne navodi način na koji su stradali. Ipak, realno je pretpostaviti da je najveći broj od ovih 3.102 streljan nakon zarobljavanja. Ukupan broj stradalih crnogorskih četnika koji su navedeni poimenice u ovoj knjizi iznosi 5.221. Među njima je velik broj onih koji su poginuli ili umrli od tifusa u Bosni, kao i stotinjak imena onih koji su preživeli ove događaje.

ANALIZA BROJA “ŽRTAVA KOMUNISTIČKOG TERORA” U SRBIJI

Rezultati popisa stradalih nakon septembra 1944. koje je prezentovala Državna komisija, ne samo što demantuju tvrdnje pojedinih srpskih istoričara o broju stradalih na tlu Srbije južno od Save i Dunava nakon navedenog razdoblja, već osporavaju uvreženi stereotip srpskih nacionalista i antikomunista koji podrazumeva da je srpski narod, pre svega u Srbiji („jer je bila četnička“), bio izložen najvećoj pogibelji od strane pobednika, u odnosu na druge delove Jugoslavije.

Da ponovimo: u registru je evidentirano 55.372 stradalih na tlu Republike Srbije nakon 12. septembra 1944. Od ovog broja treba oduzeti 1.372 duplih imena, kao i veći broj (1.000-1.100) imena onih koji su bili strani državljani ili su imali stalno prebivalište u drugim republikama Jugoslavije, zbog čega ne mogu biti tretirani kao stradali stanovnici Republike Srbije tokom četrdesetih godina prošlog veka.

Primera radi, u registru je evidentirano 966 Nemaca za koja se navodi da su rođeni u Hrvatskoj. Najveći broj se odnosi na Nemce iz Baranje (i manjim delom iz istočne Slavonije) koji su umrli u logoru Gakovo pokraj Sombora (manjim delom u logorima Kruščica i Bački Jarak). Od ovih 966 imena, za 846 je rutinski upisano Gakovo kao mesto prebivališta i mesto smrti, pri čemu je mesto prebivališta očigledno pogrešno. Najveći broj ovih osoba živeo je na području opštine Beli Manastir da bi nakon oslobođenja Baranje bio izolovan u logorima u Bačkoj. Iako su ova lica stradala na tlu Republike Srbije ona ne mogu biti uvrštena u ukupan broj stradalih stanovnika Republike Srbije, pri čemu se registar Državne komisije za tajne grobnice odnosi upravo na lica koja su imala prebivalište na tlu Republike Srbije. Isto tako bi bilo pogrešno uvrstiti Srbe iz Bačke koji su stradali u logorima fašističke Mađarske u žrtve Mađarske, kao što bi Srbe, Jevreje i Rome iz Srema koji su stradali u logoru Jasenovac bilo pogrešno uvrstiti u žrtve Republike Hrvatske u Drugom svetskom ratu.

Sem Nemaca iz istočne Hrvatske, u registar je uvršteno više desetina pripadnika ustaškog pokreta sa područja Vukovara i Vinkovaca koji su osuđeni na smrt pred vojnim sudovima u Vojvodini zbog učešća u kampanjama terora ustaške NDH nad stanovništvom Srema. Njihova imena su najvećim delom proizvoljno uvrštena u registre za opštine Novi Sad i Sremska Mitrovica. Primera radi, dvojica ustaša iz sela Bogdanovci pokraj Vukovara, uvršteni su u registar za opštinu Babušnica na jugu Srbije: Stjepan Zvonarević (RKTG-35568) i Petar Zvonarević (RKTG-32802). Ustaše iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine uvrštavane su proizvoljno i u registre za grad Beograd i opštinu Čačak, iako nikad nisu imali prebivalište niti su stradali u Beogradu i Čačku.

Na ovoj stranici možete videti spisak lica kojima je kartonu, u rubrici "zemlja rođenja" navedena "Hrvatska". Najveći broj ovih lica odnosi se na Nemce i ustaše iz istočne Hrvatske.

U registar je uvršteno i 27 lica rođenih u Nemačkoj i pet lica rođenih u Austriji, pri čemu je pretežno reč o pripadnicima okupacionog vojno-policijskog aparata koji su osuđeni na smrt nakon oslobođenja zbog učešća u zločinima nad domaćim stanovništvom.

Sem 1.372 dupliranih imena i oko 1.000 -1.100 stranih državljana iz registra treba izostaviti i  žrtve fašističkog terora koje su proizvoljno uvrštene u registar. Utvrdili smo ukupno 41 ovakav upis u registru. Na ovoj stranici možete videti tabelu sa osnovnim podacima ovih lica.

Među 41 lice koje nije ubijeno od strane koju obično zovemo komunističkom, a uračunato je u tzv. "žrtve komunizma", u registru je navedeno 14 osoba (pretežno Jevreja iz Bačke) stradalih u logoru Aušvic, 2 osobe stradale u logoru Mauthauzen, i po jedna osoba stradala u logoru Jasenovac i logoru Bergen-Belcen, kao i određen broj pripadnika NOVJ/JA koji su poginuli u borbama krajem 1944. ili tokom 1945.

Aušvic: Kata Gerštl (Novi Sad, RKTG-63067); Jovanka Jojkić (Žabalj, RKTG-71257); Andrija Najman (Sombor, RKTG-85242); Josip Najman (Sombor, RKTG-85243); Sara Najman (Sombor, RKTG-85244); Nemeš (Sombor, RKTG-85245); Ilona Volhajmer (Sombor, RKTG-100942); Leopold Balint (Ada, RKTG-44361); Roži Balint (Ada, RKTG-44362); Tibor Balint (Ada, RKTG-44363); Salamon Bakran (Sombor, RKTG-44419); Jovan Barna (Kula, RKTG-44420); Jovanka Narna (Kula, RKTG-44421); Petar Gavrilović (Zemun, RKTG-66972); Mauthauzen: Zoran Purigrački (Nova Crnja, RKTG-54739); Vujica Dašić (Čačak, RKTG-6380); Jasenovac: Jakob Zorić (Subotica, RKTG-57086); Bergen-Belcen: Šarlota Galc (Novi Sad, RKTG-62998).

Takođe, iz registra treba izostaviti i nekoliko stotina imena lica koja su stradala pre 12. septembra 1944. ili su umrla prirodnom smrću godinama ili decenijama nakon oslobođenja. Među licima koja su stradala pre 12. septembra 1944, a koja su uvrštena u registar, nisu samo imena onih koji su ubijeni od strane NOVJ već i određen broj onih koji su ubijeni od strane nemačkog okupatora (u manjoj meri i od JVuO). Utvrđivanje imena ovih lica podrazumeva dugotrajno istraživanje i naša pretpostavka je da je reč o nekoliko stotina imena. Primera radi, u registru za grad Beograd ustanovili smo 27 lica koja nisu stradala nakon oslobođenja, već su umrla prirodnom smrću, pri čemu smo svesni da ovo nije konačan broj.

Najveći broj stradalih zabeležen je na teritoriji Vojvodine: 38.301 (69,17 odsto), pri čemu vredi naglasiti da je dominantno reč o licima nemačke i mađarske nacionalnosti (u broj od 38.301 stradalih Vojvođana ulazi i preko 700 duplih imena). U broj stradalih stanovnika Vojvodine uključili smo i 1.135 stradalih sa područja opštine Zemun, pretežno nemačke nacionalnosti (zatim hrvatske nacionalnosti). Na području centralne Srbije, registrovano je 15.215 (27,47 odsto) stradalih, pretežno srpske nacionalnosti (uključujući 575 duplih imena), dok je na području Kosova registrovano 1.856 (3,35 odsto) stradalih, pretežno albanske nacionalnosti.

U broj od 15.215 stradalih sa područja centralne Srbije uračunato je oko 1.000 lica koja nisu bili pripadnici većinske etničke grupe (Nemci, Bošnjaci, Rusi, Hrvati, Slovenci, Albanci), što je ukupno podjednako ili nešto više od broja stradalih Srba u Vojvodini u istom razdoblju.

Realno je pretpostaviti da broj stradalih u centralnoj Srbiji nije konačan i da će biti uvećan (možda za maksimalno nekoliko hiljada imena, što tek treba egzaktno dokazati), što je, međutim, još uvek prilično manje od pretpostavki koje su iznosili pojedini srpski istoričari.

Radivoj Kisić (RKTG-19473), drugi sleva, šef kapoa u Prihvatnom logoru Zemun na Starom sajmištu, odgovoran za smrt velikog broja ljudi, lično ubijao  Izvor: semlin.info

Važno je napomenuti da ljudski gubici na tlu Republike Srbije 1941-1945, izazvani delovanjem fašističkog okupatora i formacija koje su sarađivale sa okupatorom, znatno prevazilaze broj stradalih nakon oslobođenja. Popisom "Žrtve rata 1941-1945." iz 1964, ustanovljeno je da su na teritoriji Srbije (bez Vojvodine) okupator i njegovi pomagači poimenice odgovorni za smrt najmanje 93.167 osoba. Ukoliko se uzme u obzir da je popisna komisija izložila mišljenje da je na teritoriji čitave Jugoslavije popisom iz 1964. registrovano tek 56-59 odsto stradalih, nameće se pretpostavka da broj stradalih na tlu Srbije iznosi mogućih između 157.910 i 166.370, ali ova pretpostavka nije egzaktno dokazana. Od poimenice utvrđenih 93.167 stradalih sa područja uže Srbije (popisanih do 2003.) ističemo 37.079 pripadnika NOVJ/JA.[38]

Popisom "Žrtve rata 1941-1945." iz 1964, ustanovljeno je da su na teritoriji Vojvodine okupator i njegovi pomagači poimenice odgovorni za smrt 41.370 osoba. Ukoliko se uzme u obzir da je popisna komisija izložila mišljenje da je na teritoriji čitave Jugoslavije popisom iz 1964. registrovano 56-59 odsto stradalih, nameće se pretpostavka da broj stradalih na tlu Vojvodine iznosi mogućih između 70.119 i 73.875. Ove podatke su dopunila istraživanja Prema Anketnog odbora Skupštine AP Vojvodine, 1941-1945. Prema podacima Anketnog odbora tokom 1941-1945. stradalo je najmanje 42.283 vojvođanskih Srba, od čega je ogromna većina stradala tokom fašističke okupacije ili je poginula u borbi protiv okupatora. U ovaj broj uračunata su i lica srpske nacionalnosti ubijena nakon oslobođenja (do 1.000). Takođe, tokom fašističke okupacije stradalo je najmanje 15.495 vojvođanskih Jevreja, pri čemu ovaj broj nije konačan i pri čemu je jevrejska zajednica, uz romsku zajednicu, u odnosu na ukupan broj Jevreja, procentualno najviše stradala u Vojvodini.[39] Ako uzmemo u obzir i nekoliko hiljada pripadnika drugih etničkih grupa koji su kao stanovnici Vojvodine stradali od strane fašističkog okupatora i njihovih saradnika, onda se broj stradalih Vojvođana, koji su izgubili život kao protivnici i žrtve fašizma, približava mogućem pretpostavljenom broju od oko 70.000.

Popisom "Žrtve rata 1941-1945." iz 1964, kao i dopunom i revizijom ovog popisa, ustanovljeno je da su na teritoriji Vojvodine nemačke vojne i policijske snage odgovorne su za stradanje 61,39 odsto stanovnika, vojne i policijske snage NDH za 28,79 odsto, mađarske vojne i policijske snage za 8,69 odsto.[40] Ove činjenice treba uzimati u obzir kada se sagledava masovno stradanje nemačkog stanovništva na tlu Vojvodine nakon oslobođenja.

Kada broj od najmanje 14.640 stradalih sa područja Srbije južno od Save i Dunava, pri čemu smo izostavili dupla imena u registru (čak ako pretpostavimo da maksimalno nekoliko hiljada imena nisu uneta u registar iz objektivnih razloga, iako ovu pretpostavku treba egzaktno dokazati), uporedimo sa brojem od približno 13.556 stradalih lica u Sloveniji nakon oslobođenja,[41] onda nije teško zaključiti da je u Sloveniji, proporcionalno ukupnom broju stanovnika, obračun sa snagama kolaboracije i njihovim simpatizerima bio intenzivniji, imajući u vidu broj usmrćenih lica.

Ovo navodimo u cilju osporavanja nacionalističkog stereotipa o Srbiji kao najvećoj „žrtvi komunističkog terora“ na području Jugoslavije. Ako uzmemo u obzir da su u broj stradalih u Sloveniji (13.556) uračunata lica koja su umrla nasilnom smrću nakon zvaničnog okončanja rata (9. maj 1945), a ne nakon 12. septembra 1944, onda je ova disproporcija još očiglednija. Ako broju od 14.640 registrovanih u spiskovima opština u tzv. užoj Srbiji (prethodno smo izostavili duplikate u registru) oduzmemo oko 200 spornih unosa (lica koja nisu stradala i koja su umrla prirodnom smrću godinama ili decenijama nakon oslobođenja i lica koja su stradala pre 12. septembra 1944), pri čemu je ovo minimalna procena, onda je ova razlika još veća.

Napomena: Saradnici ljubljanskog Inštituta za novejšo zgodovino obznanili su 2004. podatke o 13.898 stradalih građana Slovenije nakon oslobođenja (od toga oko 13.556 ubijenih od strane partizanskog pokreta, odnosno socijalističkih vlasti)  i oko 6.300 imena lica koja su kao pripadnici ili simpatizeri slovenačkih snaga kolaboracije (uključujući i civile) izgubili život tokom rata. Prema podacima Inštituta za novejšo zgodovino (zaključno sa 2004) ukupan broj stradalih građana Slovenije 1941-1946. iznosi oko 89.000 lica. Od tog broja oko 27.000 odnosi se na stradale pripadnike partizanskog pokreta (treba pomenuti i velik broj stradalih antifašista, tj. simpatizera partizanskog pokreta).

Takođe, pretpostavljamo da je broj lica hrvatske nacionalnosti, stanovnika naselja na tlu Republike Hrvatske, koji su stradali poslednjih meseci 1944. i tokom 1945, kao pripadnici i simpatizeri poraženih snaga NDH, takođe brojčano prevazilazi broj stradalih lica srpske nacionalnosti na području Srbije nakon 12. septembra 1944. Međutim, još uvek nisu publikovani ukupni poimenični podaci o stradalim stanovnicima Republike Hrvatske u Drugom svetskom ratu.

Kada je reč o stradanju stanovništva po opštinama, nakon septembra 1944, prema podacima Državne komisije za tajne grobnice, u apsolutnim brojkama najveći broj stanovnika stradao je u opštini Sombor (4.467), zatim u opštinama Apatin (2.666), Odžaci (2.504), Vrbas (2.445), Pančevo (2.357), Bačka Palanka (2.351), gde su mahom stradali pripadnici nemačke nacionalnosti, uz napomenu da je u opštini Sombor stradao i velik broj pripadnika mađarske nacionalnosti. Nakon toga sledi grad Beograd, u kome je prema podacima Državne komisije stradalo 1.934 lica. Potom, po broju stradalih slede opštine Zrenjanin (1.722), Kikinda (1.549), gde su u ogromnoj većini stradali stanovnici nemačke nacionalnosti, kao i opština Žabalj (1.350), gde su najvećim delom stradali pripadnici mađarske zajednice, dok je u opštini Subotica zabeleženo stradanje 1.554 lica, mahom pripadnika nemačke i mađarske zajednice. Prema dostupnim podacima, opštine u centralnoj Srbiji sa najvećim brojem stradalih nakon oslobođenja su Čačak (757), Zaječar (500), Valjevo (473), Gornji Milanovac (465), Leskovac (407), Kragujevac (390), Niš (330). Napominjemo da nismo izostavili duplikate i sporne unose u registrima navedenih opština, pri čemu se najveći broj spornih unosa odnosi na opštinu Sombor i grad Beograd i, u manjoj meri, za opštine Subotica i Kragujevac.

Broj od 4.467 stradalih stanovnika opštine Sombor treba umanjiti za najmanje 846 imena Nemaca iz Baranje, koji nisu imali prebivalište na području opštine Sombor. Naravno, njihova imena treba uvrstiti u spisak stradalih logora Gakovo, ali ne i u spisak stradalih stanovnika opštine Sombor i Republike Srbije.

U sledećem nastavku teksta analiziraćemo broj stradalih stanovnika Beograda nakon oslobođenja. Napominjemo da u registru za grad Beograd egzistira 1.934 imena. Smatramo da iz registra za grad Beograd treba izostaviti 413 imena (21,35 odsto).

Kada je reč o stradanju seoskog stanovništva na tlu Srbije južno od Save i Dunava, najveći broj stradalih zabeležen je u Vrčinu (56), u opštini Grocka, uključujući jedno duplo ime, kao i određen broj lica koja su poginula u borbi i sedam lica koja su uvrštena u registar na osnovu podataka Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih saradnika. Potom sledi Dražanj, takođe u opštini Grocka (53), pri čemu su ubijene četiri žene. Vrčin je 1948. imao 5.040 stanovnika, a Dražanj oko 1.700. Većina stradalih u ova dva sela bili su pripadnici i saradnici JVuO, pri čemu se može pretpostaviti da je jedan deo stradalih poginuo u borbi. Vredi napomenuti da su pripadnici JVuO 1944. likvidirali 24 stanovnika Dražnja (među kojima više žena), koji su odbili da sarađuju sa četnicima i koji nisu bili pripadnici partizanskog pokreta. Takođe, u prethodnom razdoblju pripadnici Srpske državne straže uhapsili su tri stanovnika Dražnja, koja su potom ubijena kao banjički logoraši, a kasnije su dva stanovnika ovog sela likvidirana neposredno od pripadnika SDS. U Vrčinu je tokom rata zabeležen mnogo manji broj ubijenih od strane četnika: pet lica.[42]

Kada ove brojke uporedimo sa brojevima civila ubijenih od strane četnika Draže Draže Mihailovića (JVuO) u selima u Srbiji, dolazimo do zanimljivih zaključaka. Pripadnici JVuO su za period od 5. do 11. februara 1943. na teritoriji opštine Priboj ubili (mahom zaklali ili žive zapalili) najmanje 1.547 Bošnjaka (42,9 odsto žrtava bila su deca do 15 godina starosti), uključujući desetkovanje velikog broja porodica (prema poimeničnom spisku Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača). U selu Zagradina februara 1943. ubijeno je 304 lica (selo je 1948. imalo 382 stanovnika), u Plašću 163, u Kasidolu 139, u Penezićima 137, u Sočicama 129, u Potocima 122, u Zastijenju 112, itd.[43] Ovo su najmasovnija ubistva na tlu Srbije južno do Save i Dunava koja su počinili pripadnici neke domaće vojne formacije u kratkom vremenskom intervalu, tokom četrdesetih godina prošlog veka. Nema sumnje da je u registrima opština Priboj i Nova Varoš evidentiran određen broj pripadnika JVuO koji su učestvovali u ovim zločinima, pod komandom Vuka Kalajitovića (Nova Varoš, RKTG-23843; Užice, RKTG-21503). Takođe, visoke brojke stradalih žrtava četničkih zločina zabeležene su u selu Vranić pokraj Barajeva (21-21. decembar 1943) gde je ubijeno 67 stanovnika, oba pola i svih uzrasta (većina žrtava bili žene i deca) i u selu Drugovac pokraj Smedereva (28. april 1944), gde su ubijena 72 civila, uključujući 10 žena. Četnici su u Vraniću tokom 1944. ubili još 8 meštana.[44] U Bresnici pokraj Čačka, 27-28. oktobra 1944, Nemci su ubili 25 stanovnika. U istom selu 4. i5. novembra 1944. nemački vojnici su ubili 40 stanovnika, da bi u Bresnici ponovo počinili masovan zločin 27. i 28. novembra 1944, kada su ubili 95 stanovnika.[45] Ističemo da se pripadnici JVuO u ovom vremenskom kontekstu bore protiv NOVJ kao nemački saveznici.

ANALIZA STRUKTURE “ŽRTAVA KOMUNISTIČKOG TERORA” U SRBIJI

Na osnovu uvida u registar Državne komisije moguće je izvršiti analizu etničke, socijalne i političke (u koju ulazi prvenstveno vojna komponenta) strukture stradalih nakon 12. septembra 1944. na tlu Republike Srbije. Takođe, na osnovu ovih podataka moguće je govoriti i o načinu stradanja populacije koja je stradala nakon oslobođenja.

Najveći broj stradalih lica bili su pripadnici nemačke zajednice: 27.367 (49,42 odsto). Pri tom, treba naglasiti da u ovaj broj ulazi oko 500 duplih imena i oko 1.000 Nemaca koji su imali stalno prebivalište na tlu Hrvatske, Nemačke i Austrije (najvećim delom na tlu Baranje, odnosno opštine Beli Manastir). Treba napomenuti da se za 933 lica nemačke nacionalnosti ne navodi zemlja rođenja, iako je moguće pretpostaviti da je većina ovih lica imala prebivalište na tlu Srbije.

Za 20.576 Nemaca navodi se da su stradali u logoru, za 1.153 navodi se "streljan", za 4.458 navodi se "likvidiran", za 19 navodi se "obešen", dok se za 110 navodi "osuđen na smrt", pri čemu je ovaj poslednji broj realno veći.

Potom slede lica srpske nacionalnosti: 14.567 (26,30 odsto). U ovaj broj ulazi oko 500 duplih imena i najmanje 100-200 preživelih ili stradalih pre 12. septembra 1944, pri čemu je ovaj drugi broj potencijalno veći.

Za ukupno 10.194 Srba se navodi "ubijen" (u ovaj broj ulazi velik broj poginulih), pri čemu u ovaj broj ulazi 7.081 za koje se navodi "streljan" i 1.496 za koje se navodi "likvidiran". Za 1.113 Srba navodi se da su osuđeni na smrt (za ova lica se navodi da su streljana).

U registru je evidentirano 6.112 (11,03 odsto) lica mađarske nacionalnosti, pri čemu u ovaj broj ulazi oko 300 duplih imena.

Za 4.679 Mađara navodi se da su ubijeni (586 "streljan", 4.438 "likvidiran", sedam "obešen"). Za 589 Mađara se navodi "nestao", pri čemu u ovu brojku možda ulazi i izvestan broj vojvođanskih Mađara koji su se povukli sa teritorije Bačke uoči oslobođenja. Za 475 Mađara navodi se "osuđen na smrt", dok se za 279 navodi da su stradali u logoru.

U registru je evidentirano 1.360 (2,45 odsto) lica albanske i 953 (1,72 odsto) lica hrvatske nacionalnosti. Broj stradalih Albanaca je svako veći.

Za 987 Albanaca se navodi "streljan", a za 92 "likvidiran", dok se ukupno za 1.228 navodi "ubijen", uključujući streljane i likvidirane, kao i ubijene na nepoznat način, uključujući i poginule odmetnike. Za 74 Albanca se navodi da su osuđeni na smrt.

Za 665 Hrvata se navodi da su ubijeni, pri čemu su 294 označeni kao "streljan", a 482 kao "likvidiran". Za 208 Hrvata se navodi da su osuđeni na smrt.

Uvidom u registar stradalih („Otvorena knjiga“ – registar žrtava), evidentno je da su naselja na tlu Vojvodine, koja su imala dominantno (ili značajno) nemačko ili mađarsko prisustvo, imala najveće gubitke domaćeg stanovništva nakon oslobođenja u apsolutnim brojkama. Ovo se naročito odnosi na seoska naselja. Najveći broj stradalih seoskih stanovnika (u apsolutnim brojkama i procentualno) zabeležen je među mađarskim stanovnicima u Čurugu u opštini Žabalj (1948: 7.928 stanovnika, s napomenom da je Čurug uoči rata imao oko 10.000 stanovnika).

Najveći broj stradalih pripadnika mađarske etničke skupine nakon oslobođenja Vojvodine zabeležen je u naseljima u kojima su lokalni Mađari tokom 1942. učestvovali u masovnim zločinima nad srpskim, jevrejskim, i romskim stanovništvom. "Za razliku od Banata, u Bačkoj se pristupilo drastičnom kažnjavanju pripadnika mađarske nacionalne manjine, posebno onih za koje se doznalo, često i na osnovu izjava svedoka, da su uzimali direktnog ili indirektnog učešća u januarskoj raciji 1942. i u stradanju srpskog stanovništva aprila 1941. Pod poseban represivni udar došli su pripadnici Stranke strelastih krstova, nosioci okupacione vlasti, vođstvo DMKSZ koja je takođe proglašena za fašističku organizaciju, ali i drugi za koje se smatralo da potpadaju pod kategoriju saradnika okupatora."[46]

U merama koje je sprovodila pobednička strana u Bačkoj bilo je elemenata revanšizma i retorzije i „ostvarivanja politike ’oko za oko zub za zub’“. Nema sumnje da je jedan broj ubistava, čak ako uzmemo u obzir želju za osvetom, bio nacionalno motivisan, kao i da je u osvetničkom naletu ubijen veći broj lica koja nisu imala ozbiljnu krivicu ili nisu imali realnu krivicu. Međutim, pojedini preživeli savremenici Racije 1942, naročito oni koji su izgubili članove porodice, smatrali su da odgovornosti podleže svaka vrsta podrške i okupacionom poretku. Kako ističe istoričar Aleksandar Kasaš, na području Čuruga, Žablja i Mošorina „prilikom ovih kažnjavanja bila je primetna želja nove vlasti da se ovim merama da izvesno zadovoljenje srpskim porodicama i izvrši osveta, ali se nastojalo da se ipak zadovolji normalna sudska forma.“[47]

Prema podacima Državne komisije za tajne grobnice nakon septembra 1944. (reč je o dopunjenim podacima Anketnog odbora Skupštine AP Vojvodine) poimenice su poznati podaci za 745 stradalih stanovnika Čuruga nakon oslobođenja koji su bili pripadnici mađarskog naroda, zatim za 508 stradalih stanovnika Žablja (oko 90 odsto Mađara i oko 10 odsto Nemaca) i 128 stradalih mađarskih stanovnika Mošorina. U ove brojke uračunato je nekoliko desetina duplih imena.

Najmasovnija kampanja terora koju su sproveli mađarski fašisti u Bačkoj dogodila se januara 1942. Reč je o istorijskom događaju poznatom pod nazivom Racija koji se odigrao u selima Šajkaše, Novom Sadu i Starom Bečeju. Zahvaljujući istraživanjima niza istraživača poznati su poimenični spiskovi stradalih. Naravno, ovo nisu konačni spiskovi stradalih u Raciji, ali danas, zahvaljujući ovim poimeničnim registrima, možemo govoriti o približnim brojkama. Među naseljima koja su imala visoke gubitke stanovništva tokom Racije, ističu se Čurug, Žabalj i Mošorin. Prema publikovanim poimeničnim podacima, tokom Racije stradalo je 1.173 stanovnika Čuruga (uz 40 stanovnika ovog mesta ubijenih aprila 1941), 861 stanovnik Žablja i 264 stanovnika Mošorina, najvećim delom srpske, ali i jevrejske i romske nacionalnosti.[48] Ove brojke su u međuvremenu uvećane, ali još uvek nisu publikovani dopunjeni podaci o stradalim stanovnicima ova tri mesta.[49]

Visoke brojke ubijenih srpskih, jevrejskih i romskih stanovnika ova tri mesta, januara 1942, nisu jedini indikator brutalnosti zločina koji su mađarski fašisti sproveli u ova tri naselja. O brutalnosti zločina nad stanovništvom Šajkaške, pre svega svedoče podaci o načinu ubijanja: u mnogim slučajevima reč je o surovim ubistvima kojima su prethodila mučenja, silovanja i masakriranja žrtava. Istrebljivane su čitave porodice, uključujući i malu decu. Velik broj stradalih ubijen je sekirama i tupim predmetima. Ove činjenice, pogotovo ako uzmemo u obzir da ovim zločinima ne prethode nikakvi zločini koje bi počinili stanovnici južne Bačke, daju za pravo da govorimo o genocidnim radnjama sprovođenim od strane mađarskih fašista. Počinioci ovih zločina poticali su iz redova lokalnog mađarskog stanovništva, kao i iz redova okupacionog represivnog aparata. Kada je reč o zločinima u Čurugu, Žablju i Mošorinu, tokom Racije 1942, poznata su imena inspiratora, ali i mnogih počinilaca ubistava. Najčešće je reč o lokalnom mađarskom stanovništvu.[50]

Mnogi inspiratori i počinioci ubistava tokom Racije evidentirani su u registru Državne komisije za tajne grobnice kao "žrtve komunizma".

Treba napomenuti da se visok broj stradalih pripadnika nemačke zajednice pretežno ne odnosi na lica streljana nakon oslobođenja, kako se neretko misli. Naime, „u prvim danima posle dolaska Crvene armije i NOV bar 6.763 Folksdojčera pobijeno je u prvom talasu osvete“, sem toga, „krajem 1944. i početkom 1945. između 10.000 i 12.000 Nemaca iz Vojvodine poslato je na prinudni rad u Sovjetski Savez“, od kojih je „prema poslednjim proračunima“ na osnovu sovjetske dokumentacije, u Sovjetskom Savezu umrlo 1.994.[51]

Selim Juković (RKTG-101056), zapovednik muslimanske milicije na području Prijepolja (u beloj bluzi) Izvor: znaci.net

Ostali pripadnici nemačke zajednice stradali su mahom u radnim logorima na tlu Vojvodine, usled nehumanih uslova boravka koji su podrazumevali glad i zarazne bolesti. Broj od 6.763 streljanih Folksdojčera „u prvom talasu osvete“ je verovatno veći i, sudeći prema nekim podacima, iznosi mogućih 7.612 stradalih na taj način do 20. juna 1945.[52] (Napominjemo da su nemačke iseljeničke organizacije prezentovale brojku od 7.199 streljanih Folksdojčera nakon oslobođenja Vojvodine).[53]

Postavlja se pitanje da li su jugoslovenske vlasti logorizovale preostale Nemce s namerom da ih istrebe? „Iako je i u logorima dolazilo do grupnih i pojedinačnih ubistava, ona su bila pre izuzetak nego pravilo. Što se samih logora tiče, oni nisu bili zamišljeni kao logori za uništavanje. Jugoslovenske vlasti nisu htele da Podunavske Švabe unište već da ih iz zemlje proteraju, odnosno isele. Proterivanje manjih grupa je počelo još 1945. U januaru 1946. jugoslovenska vlada je kod saveznika podnela zahtev za iseljenjem u zemlji preostalih folksdojčera. Pošto je on odbijen, Švabe su morali i dalje da skapavaju u logorima.“[54]

Visoka smrtnost među logorisanim Nemcima u Vojvodini zabeležena je naročito 1945. i 1946: „Očajna ishrana, manjak ogreva i težak rad, te katastrofalni higijenski uslovi, bili su idealni za pojavu zaraznih bolesti. Vaške i buve su carevale, a povremeno su harale epidemije. Jugoslovenske vlasti su se trudile da u granicama svojih mogućnosti spreče širenje zaraza, ali u vreme kada se u svemu oskudevalo, u tome nisu mogle imati dovoljno uspeha.“[55] Počev od 1946. vlasti su omogućavale Nemcima bekstva iz radnih logora i ilegalno emigriranje u Austriju i Nemačku. Ipak, 1946. je godina u kojoj je zabeležen vrlo visok broj stradalih pripadnika nemačke nacionalnosti.

Stradanje nemačkog stanovništva u Vojvodini nakon oslobođenja pokrajine, predstavlja nesumnjiv zločin protiv čovečnosti. Ovaj zločin treba razlikovati od genocidnih radnji u kojima su učestvovali pripadnici nemačke zajednice iz Vojvodine: holokaust nad Jevrejima iz Banata (pri čemu je deo nacifikovanih vojvođanskih Nemaca učestvovao u holokaustu nad beogradskim i drugim srbijanskim Jevrejima), kao i genocidne radnje pripadnika 7. SS divizije Printz Eugen, na širem jugoslovenskom području. Prema nekim procenama, kroz 7. SS diviziju prošlo je 40.000-50.000 osoba, najvećim delom vojvođanskih Nemaca. Podsećamo da su vojno-policijske strukture nemačkog okupatora odgovorne za smrt 61,39 odsto stanovnika Vojvodine koji su stradali kao protivnici i žrtve fašizma.

O odsustvu namere za fizičkim istrebljenjem Nemaca u Jugoslaviji i Vojvodini, nakon oslobođenja, svedoči i činjenica da je među 27.367 registrovanih Nemaca u registru DKTG, velik broj lica starijih od 75 godina: 3.740 (13,67 odsto), pri čemu se realno može pretpostaviti da je većina ovih lica umrla od starosti. Kada je reč o stradalim pripadnicima nemačke nacionalnosti koji su bili stariji od 65 godina, onda govorimo o 10.153 (37.10 odsto). Naravno, njihova smrt se može tumačiti i kao zločin zbog činjenice da je nemoguće dokazati da li je neko u mestima za izolaciju, koja su imala karakteristike logora, umro usled starosti ili zbog nepodnošljivih uslova boravka.

Nemački autori su poslednjih decenija „usled nedostatka pouzdanih podataka i iz propagandnih razloga“ iznosili preuveličane procene broja stradalih Nemaca u Vojvodini i Jugoslaviji koje su se kretale od 97.612 do čak 395.000.[56] Vredi ukazati na činjenicu da su pojedini nemački izvori, na koje se pozivaju saradnici Državne komisije, teško proverljivi, o čemu svedoče i neki vrlo diskutabilni podaci. Primera radi, u registru za opštinu Nova Crnja (za razliku od registara drugih opština u Vojvodini) pominje se 40 žena koje su navodno "izvršile samoubistvo da bi izbegle silovanje partizana", pri čemu takvi zločini nisu nepoznati u Vojvodini nakon oslobođenja, ali je njihov navodni broj u Novoj Crnji pod znakom pitanja (masovno samoubistvo), pogotovo ako uzmemo u obzir da se i za četvorogodišnju devojčicu Rozaliju Beker (Nova Crnja, RKTG-28421) navodi da je "izvršila samoubistvo, da bi izbegla silovanje partizana", pri čemu se u rubrici "način stradanja" navodi: "likvidiran".

Na osnovu svih ovih podataka nameće se jasan zaključak da je intenzitet represije u naseljima u Vojvodini bio izraženiji od intenziteta represije u Srbiji južno od Save i Dunava.

Podaci iz radne verzije registra stradalih u Srbiji nakon oslobođenja, koja je dostupna na sajtu Državne komisije za tajne grobnice, demantuju uvreženi stereotip o „starom građanskom sloju“ kao najbrojnijoj kategoriji stradalih. „Desetine hiljada državnih činovnika i advokata, trgovaca i seoskih gazda, sitnih industrijalaca i sveštenika, najčešće bez suđenja streljano je odmah po dolasku komunističkih snaga, uglavnom pod optužbama za saradnju s okupatorom i narodnim izdajnicima“, kako se uprošćeno i stereotipizirano ističe u Novoj istoriji srpskog naroda.[57]

Ovaj stereotip reprodukovao je i istoričar Srđan Cvetković: „Pored osvedočenih zločinaca i kolaboracionista, na meti revolucionarnih vlasti našao se pre svega stari građanski sloj – građanski političari, činovnici, trgovci, industrijalci, zanatlije, sveštenici, seoske gazde (kulaci), kao i svi oni koji su na bilo koji način bili u predratnoj i ratnoj državnoj administraciji ili su nešto značili u javnom životu, a nisu bili komunističkih uverenja (što je ovom nasilju davalo ton klasne revolucije).“[58]

Za strukturisanje kojim su se poslužili priređivači Nove istorije srpskog naroda (Beograd, 2000) karakteristično je izostavljanje pomena pripadnika kvislinškog represivnog aparata, kao i drugih saradnika okupatora koji su pripadali oružanim formacijama, ali i zemljoradnika, koji su, zapravo, najbrojniji deo stradalih nakon oslobođenja.

Prema podacima evidentiranim u kartonima "registra žrtava" Državne komisije za tajne grobnice, moguće je govoriti o formacijskoj i, uslovno, o političkoj pripadnosti stradalih.

Prema podacima iz registra, u rubrici "kvalifikacija: lice označeno kao takvo u izvornom materijalu", za 16.237 lica navodi se "kolaborant", pri čemu je najvećim delom reč o stradalima sa područja Vojvodine. Broj osoba srpske nacionalnosti koje su označene kao „kolaborant“ iznosi: 1666. Međutim, prilikom popunjavanja ove rubrike zabeležene su brojne nedoslednosti i nelogičnosti. Primera radi, metodom slučajnog uzorka ustanovili smo da se za nekoliko desetina dece nemačke nacionalnosti mlađih od 10 godina navodi da su u izvornom materijalu okvalifikovana kao "kolaborant" ili, još nelogičnije, kao "kolaborant-agent", pri čemu iskazujemo sumnju da se u izvornom materijalu za ovu decu pojavljuje navedena kvalifikacija. Smatramo da je u ovim slučajevima reč o proizvoljnom popunjavanju ove rubrike. Npr. za Valentina Ajhingera (Bač, RKTG-43710), dete koje je umrlo 18. aprila 1945. u logoru Gakovo, šest nedelja nakon rođenja, od "zapaljenja creva", kako se navodi u njegovom kartonu, u rubrici "kvalifikacija" navodi se: "kolaborant-agent". U kartonu Kristijana Federmana (Vrbas, RKTG-35453), jednogodišnjeg dečaka iz Bačkog Dobrog Polja, takođe se proizvoljno tvrdi da se u izvornom materijalu navodi da je bio "kolaborant-agent". Za Živojina Čarapića (Pančevo, RKTG-17244), koji je očigledno bio borac NOVJ, umro od posledica ranjavanja u ratu, kako se ističe u njegovom kartonu, u istom tom kartonu proizvoljno se navodi da je u izvornom materijalu navodno kvalifikovan kao "kolaborant" i da je navodno "streljan 6. novembra 1944. u Pančevu". Čarapić je u registar uvršten kao pripadnik NOVJ na osnovu materijala koji je Državnoj komisiji ustupila Anketna komisija AP Vojvodine, pri čemu ovo nije usamljen primer uvrštavanja poginulih partizanskih boraca ili žrtava fašističkog terora u "žrtve komunizma". Za Jovana Stankova (Kovačica, RKTG-28335), navodi se da je "umro od posledica bolesti u nemačkom zatvoru u toku rata", pri čemu je Stankov očigledan višak u registru jer je žrtva fašističkog terora. Međutim, u istom kartonu navodi se da je Stankov navodno u izvornom materijalu kvalifikovan kao "kolaborant", što je očigledno proizvoljno, kao što je u njegovom kartonu proizvoljno navedeno da je navodno "osuđen na smrt" i "streljan" (!) Za Adama Siča (Pančevo, RKTG-17625), dečaka od 12 godina koji je poginuo u "bombardovanju" u Pančevu, navodno 6. septembra 1945. (očigledno je u pitanju 6. septembar 1944), takođe se proizvoljno navodi da je u izvornom materijalu navodno označen kao "kolaborant-agent".

Prema podacima iz registra, u rubrici "kvalifikacija: lice označeno kao takvo u izvornom materijalu", za 2.730 lica navodi se "narodni neprijatelj", pri čemu je pod ovom kvalifikacijom navedeno 1.218 lica srpske nacionalnosti i 245 lica nemačke nacionalnosti.

Prema „Uredbi o vojnim sudovima NOV“ (maj 1944), „narodnim neprijateljima imaju se smatrati: svi aktivni ustaše, četnici i pripadnici ostalih oružanih formacija u službi neprijatelja i njihovi organizatori i pomagači; svi oni koji su u službi neprijatelja ma u kom vidu – kao špijuni, dostavljači, kuriri, agitatori i slično; koji su nateravali narod da okupatorima preda oružje; svi oni koji su izdali narodnu borbu i bili u dosluhu sa okupatorom; svi oni koji se odmetnu od narodne vlasti i rade protiv nje; svi oni koji razaraju narodnu vojsku ili su na drugi način pomagali i pomažu okupatora; svi oni koji izvrše teške slučajeve ubistva i pljačke i slično.“[59] maju se smatrati; svi aktivni ustaše, četnici i pripadnici ostalih oružanih formacija u službi neprijatelja i njihovi organizatori

Saradnici Državne komisije za tajne grobnice odlučili su da termin „narodni neprijatelj“ tumače po svom nahođenju, sledećom dopunom: „lice označeno kao protivnik komunističke vlasti“.  Ovakvo proizvoljno pojašnjenje ima za cilj da sugeriše kako su lica okvalifikovana kao „narodni neprijatelji“ stradala zbog njihovom ideološkog i političkog protivljenja ili neprijateljstva prema posleratnim vlastima, odnosno zbog vlastitog opozicionog stava, iako je činjenica da je većina njih stradala zbog saradnje sa okupatorom, odnosno zbog vlastitog angažmana tokom okupacije.

Kada je reč o pripadnicima srpskih kolaboracionističkih i kvislinških formacija, u registru je evidentirano 7.467pripadnika i simpatizera JVuO (za 42 lica je navedeno da su simpatizeri JVuO, a za 387 da su saradnici JVuO), 1.042 pripadnika SDS, 256 pripadnika SDK (takođe, evidentirano su 143 pripadnika JNP Zbor), 117 četnika Koste Pećanca.

Upadljivo je da je skoro polovina (49,07 odsto) registrovanih lica sa područja tzv. uže Srbije, prema ovim podacima, pripadala JVuO, kao i to da broj od 7.467 obuhvata nešto preko polovine (51,25 odsto) registrovanih Srba (14.567). Treba naglasiti da su se pripadnici JVuO, SDS i SDK uoči i nakon 12. septembra 1944, pa sve do okončanja Drugog svetskog rata, borili na strani nemačkog okupatora i da je aktivna vojna podrška ovih formacija okupatoru presudno odredila sudbinu mnogih zarobljenih i, potom, streljanih pripadnika ovih formacija, iako treba istaći da je znatan broj registrovanih pripadnika JVuO i manji broj pripadnika SDS poginuo u borbi, iako se to prećutkuje u njihovim kartonima.

Kada je reč o pripadnicima stranih vojno-policijskih snaga, u registru je navedeno 565 lica za koja se navodi "Mađarska oružana formacija", 364 "ustaša" (iako je broj ustaša u registru veći najmanje za nekoliko desetina, a verovatno i više od toga), 334 "Nemačka oružana formacija", 168 "Albanske oružane snage", 28 "Ruski dobrovoljački korpus", 18 "Bugarska oružana foracija". Broj pripadnika albanskih i bugarskih vojno-policijskih snaga takođe je realno veći.

U registru je navedeno 259 lica, uglavnom mađarske nacionalnosti, kao učesnici "masovne grupe zločina: Racija", 128 lica mađarske nacionalnosti koji su navedeni kao učesnici "masovne grupe zločina: Ulazak" (zločini mađarskog okupatora i domaćih mađarskih fašista nad stanovnicima Bačke aprila 1941), kao i 61 lice hrvatske nacionalnosti za koje se navodi da je učestvovalo u masovnoj kampanji terora vojno-policijskih sbaga NDH u Sremu 1942. ("masovna grupa zločina: Viktor Tomić"), pri čemu je u registru naveden nemali broj ustaša koji su učestvovali u "Akciji Viktora Tomića" 1942, a da to nije naznačeno.

Kao zanimljivost navodimo da je 121 lice srpske nacionalnosti označeno kao saradnik Gestapoa ili pripadnik formacije pod nazivom Srpski Gestapo. S druge strane, među stradalim Nemcima njih 40 su označeni kao pripadnici Gestapoa.

U registru je 4.379 je lica označeno kao "ratni zločinac". Među licima koja su označena na ovaj način najveći broj su Mađari: 2.049, što se čini nerealnim u odnosu na pripadnike drugih naroda. Zatim slede: ratni zločinci nepoznate etničke pripadnosti: 953; Nemci: 621; ratni zločinci bez ikakve oznake pripadnosti: 230; potom Hrvati: 219; Srbi: 207; Albanci: 35; Rusini: 29; Slovaci: 12; Rusi: 5; Muslimani: 5; Bugari: 1.

Iz navedenog je moguće zaključiti da je broj Mađara koji su označeni u izvornom materijalu kao ratni zločinci iznimno visok (čak 33,5 odsto ukupnog broja registrovanih stradalih Mađara), što navodi na pomisao da je jedan broj stradalih Mađara paušalno uvršten u ratne zločince od strane posleratnih vlasti, iako među stradalim licima mađarske nacionalnosti egzistira velik broj počinilaca ratnih zločina. S druge strane moguće je zaključiti da mnogi pripadnici drugih naroda, koji su bili nesumnjivi ratni zločinci, u izvornom materijalu ili u registru Državne komisije, nisu označeni kao ratni zločinci (npr. upadljivo je mali broj evidentiranih ratnih zločinaca među Srbima, Albancima, Muslimanima i Bugarima, što se čini nerealnim).

Prema "Uredbi o vojnim sudovima NOV" (maj 1944), "ratnim zločincima, bili oni građani Jugoslavije, okupatorskih ili drugih zemalja, imaju se smatrati: pokretači, organizatori, naredbodavci te pomagači i neposredni izvršitelji masovnih ubijanja, mučenja, prisilnog iseljavanja, odvođenja u logore i na prisilni rad stanovništva, zatim paleža, uništavanja i pljačke narodne i državne imovine; svi pojedini posednici imanja i preduzeća u Jugoslaviji, okupatorskim i drugim zemljama koji se nečovečno esploatirali radnu snagu na prisilni rad odvedenih ljudi; funkcioneri terorističkog aparata i terorističkih naoružanih formacija okupatora i domaći u službi okupatora; oni koji su vršili mobilizaciju našeg naroda za neprijateljsku vojsku."[60]

U "Registru žrtava Komisije za tajne grobnice ubijenih posle 12. septembra 1944.", egzistira velik broj imena lica odgovornih za ubistva i stradanje drugih osoba tokom fašističke okupacije, ako i velik broj lica koja su bila pripadnici formacija koje su činile ratne zločine. Za velik broj počinilaca ratnih zločina koji su registrovani u spisku stradalih Državne komisije, nije navedeno da su bili počinioci ubistava i drugih zločina. Ovo je krupan metodološki propust, pogotovo ako uzmemo u obzir činjenicu da je "registar žrtava" dostupan javnosti od sredine aprila 2012. Takođe, propust postaje očigledniji ako se uzmu u obzir poznate istorijske ličnosti (pripadnici represivnog kvislinškog aparata, poznati komandanti JVuO odgovorni za ratne zločine, itd.) za koje na osnovu dostupnih izvora nije teško utvrditi da su bili odgovorni za veći broj zločina nad civilnim stanovništvom, uhapšenim pripadnicima NOP-a i zarobljenim borcima NOVJ. Ovaj propust zastupljeniji je u registrima za opštine u centralnoj Srbiji i Beogradu nego za opštine u Vojvodini.

U registru egizstiraju imena 1.986 lica koja su evidentirana na osnovu izvora iz fondova Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača DNRJ/FNRJ (arhiv Jugoslavije) i Zemaljska komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača NR Srbije (Arhiv Srbije), pri čemu većina imena potiče iz ovog drugog izvora. Reč je o licima sa područja centralne Srbije i Beograda, odnosno o licima sa područja Republike Srbije južno od Save i Dunava. Najveći broj ovih lica bili su pripadnici JVuO (četnici Draže Mihailovića), četnici Koste Pećanca (do leta 1944. Pećančevi četnici većinom su prešli pod komandu Draže Mihailovića, mnogi i pre ovog razdoblja) i drugih kvislinških formacija (SDS, SDK, Specijalna policija, pri čemu je jedan broj pripadnika SDS u leto 1944. prešao pod komandu Draže Mihailovića, a neki i pre ovog razdoblja). Treba naglasiti da broj od 1.986 lica registrovanih na osnovu građe Državne komisije DNRJ/FNRJ i Zemaljske komisije NR Srbije nikako nije konačan broj stvarnih ratnih zločinaca sa područja centralne Srbije koji su registrovani u spisku DKTG. Do ovog zaključka, između ostalog, došli smo na osnovu činjenice da se nekoliko desetina lica registrovanih na osnovu građe Zemaljske komisije pominje dva ili više puta u "Registru žrtava Komisije za tajne grobnice", pri čemu duplirana imena nisu navedena na osnovu građe Zemaljske komisije, niti je u elektronskim kartonima dupliranih imena uopšte naznačeno da su ova lica bila odgovorna za činjenje ratnih zločina.

Dostupni izvori sugerišu da u "Registru žrtava Komisije za tajne grobnice" egzistira velik broj počinilaca ratnih zločina i lica komandno odgovornih za ratne zločine, u čijim elektronskim kartonima nije naznačena, ili je prećutana, ova vrsta odgovornosti. Ovakva vrsta propusta ne samo što potencijalno prećutkuje veći broj ratnih zločinaca nego ih prikriveno ili otvoreno viktimizira. Naročito je upadljivo dupliranje ili čak višestruko navođenje imena nekih istaknutih ratnih zločinaca (npr. pripadnici četničkih "crnih trojki", komandanti JVuO odgovorni za brojne zločine nad civilnim stanovništvom, uključujući pokolje nad čitavim porodicama) u spisku DKTG.

Draža Mihailović i Dragomir Dragi Jovanović izvor: sh.wikipedia

U registru Državne komisije navedeni su sledeća imena istaknutih ratnih zločinaca: Milan Nedić (Grocka, RKTG-15632), predsednik kvislinške vlade (za koga se navodi da je "ubijen/likvidiran", iako ne postoje dokazi za tu tvrdnju); Dragoljub Mihailović (Beograd, RKTG-16154), komandant JVuO; Dragomir Dragi Jovanović (Beograd, RKTG-15762), šef represivnog kvislinškog aparata u Beogradu; Milan Aćimović (Beograd, RKTG-36138); predsednik Saveta komesara i ministar unutrašnjih poslova kvislinške vlade; Svetozar Vujković (Beograd, RKTG-8334), upravnik Banjičkog logora; Đorđe Kosmajac (Beograd, RKTG-40211), zamenik upravnika Banjičkog logora (bez navođenja ove činjenice), Radomir Čarapić (Beograd, RKTG-16789), zamenik upravnika Banjičkog logora; Radivoj Kisić (Zemun, RKTG-19473), šef kapoa u Prihvatnom logoru Zemun na Starom sajmištu (što se ne navodi u njegovom kartonu);  Borisav Veličković (Niš, RKTG-13569), jedan od istaknutih zločinaca iz Prihvatnog logora Zemun; Milan Vukosavljević (Zemun, RKTG-41101), jedan od istaknutih zločinaca iz Prihvatnog logora Zemun (što se ne navodi u njegovom kartonu); Nikola Sokić (Šabac, RKTG-100512), komandant Prve mačvanske brigade Cerskog korpusa JVuO, prethodno šef kapoa u Prihvatnom logoru Zemun (što se ne pominje u njegovom kartonu); Kosta Mušicki (Beograd, RKTG-16193), zapovednik SDK (što se ne navodi u njegovom kartonu); Mihajlo Zotović (Mionica, RKTG-87493), oficir SDS, odgovoran za brojne zločine na jugu Srbije; Nikola Kalabić (Valjevo, 3380), komandant Korpusa Gorske garde JVuO; Vuk Kalajitović (Nova Varoš, RKTG-23843; Užice, RKTG-21503), komandant Mileševskog korpusa JVuO; Predrag Raković (nepoznato, RKTG-100586), komandant Drugog ravnogorskog korpusa JVuO, itd.

Napomena: u registar je uvršteno najmanje 17 lica koja su odgovorna za učešće u zločinima u logoru na Sajmištu.

Postavlja se opravdano pitanje: kako je moguće ratne zločince, lica komandno odgovorna za ratne zločine, lica koja su bili pripadnici formacija koje su činile ratne zločine i vojno sarađivala sa fašističkim okupatorom, proglasiti za žrtve? Takođe, to što je velik broj nesumnjivih ratnih zločinaca ubijen bez suđenja, streljan nakon zarobljavanja i ubijen iz osvete, ne čini ova lica (nevinim) žrtvama.

PPROIZVOLJNI UNOSI U REGISTAR DRŽAVNE KOMISIJE ZA TAJNE GROBNICE

U registru Državne komisije uvršten je mnogo netačnih i proizvoljnih tumačenja i podataka. Ovu činjenicu ilustrovaćemo primerima iz registra za grad Beograd, iz registara opština čačanskog kraja (Čačak, Gornji Milanovac, Lučani), iz registra za opštinu Medveđa i na osnovu unosa koji su zasnovani na proizvoljnom tumačenju izvorne građe Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača.

BEOGRAD: Prema podacima Državne komisije za tajne grobnice, dostupnim u „Otvorenoj knjizi: registru žrtava“ na području grada Beograda nakon oslobođenja ubijeno je 1.689 lica, dok je 249 lica naznačeno kao nestala (ukupno 1.934 stradalih). Smatramo da iz registra za grad Beograd treba izostaviti 413 imena (21,35 odsto), bilo da je reč o duplim imenima, o licima koja su već evidentirana u registrima njihovih matičnih opština, o licima koja nisu stradala u navedenim okolnostima ili o licima koja na osnovu teritorijalne pripadnosti ne bi trebala da budu uvrštena u registar stradalih za grad Beograd.

Napominjemo da ovo nije konačan broj lica čija imena su greškom ili proizvoljno uvrštena u registar za grad Beograd. U sledećem nastavku teksta poimenice ćemo navesti sporne unose u registru za grad Beograd. Uvidom u registar za grad Beograd ustanovili smo da su imena 56 lica navedena dva puta, a imena pet lica tri puta (ukupno: 66 duplih imena). Takođe, uvidom u registar Državne komisije ustanovili smo da u registru za grad Beograd egzistiraju 54 imena lica čija imena se pojavljuju u registrima njihovih matičnih opština, što smatramo opravdanim, za razliku od neopravdanog svrstavanja imena ovih lica u registar stradalih za Beograd, s obzirom da ova lica ne potiču iz Beograda, niti su tokom rata imala boravište u Beogradu. Navedena lica su najčešće potpuno proizvoljno uvrštena u registar za grad Beograd, neretko bez ikakve osnove u izvornom materijalu. U registru za grad Beograd navedeno je najmanje 27 lica koja nisu stradala nakon oslobođenja, već su umrla prirodnom smrću nekoliko godina ili decenija kasnije, zatim najmanje šest lica koja su stradala 1941-1943, kao i jedno lice za koje ne postoje validni dokazi da je lišeno života od strane NOVJ (Dragiša Vasić; Beograd, RKTG-15035). Isto tako, u registru za grad Beograd uvršteno je 16 imena lica koja nisu imala prebivalište u Beogradu, kako se proizvoljno navodi za većinu ovih lica (za mnoge se proizvoljno navodi da su čak rođeni u Beogradu), pri čemu mnogi od njih nisu ni stradali u Beogradu nakon oslobođenja, već u njihovim matičnim oblastima. Imena ovih lica nisu uvrštena u registre njihovih matičnih opština. U registar stradalih za grad Beograd uneta su imena znatnog broja lica koja nisu rođena niti su ikad imala prebivalište u Beogradu, kako se pogrešno navodi u registru, na osnovu upisnika vojnih sudova koji se čuvaju u Vojnom arhivu u Beogradu (pre svega je reč o upisnicima Vrhovnog vojnog suda). Reč je o licima iz Makedonije, sa Kosova i Metohije, iz Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Dalmacije, kao i o licima iz unutrašnjosti Srbije. Na taj način je greškom uneto u registar najmanje 88 imena. Ovo smo utvrdili neposrednim uvidom u navedenu građu Vojnog arhiva. Takođe, u registar su kao navodi stanovnici Beograda, na osnovu proizvoljnih tumačenja izveštaja KNOJ-a o hvatanju četničkih odmetnika (građa Vojnog arhiva), uvrštena i druga lica sa područja centralne Srbije (reč je o 38 lica). Na osnovu činjenice da se nigde u navedenom izvoru ne ističe da su ova lica rođena i živela u Beogradu, postavlja se pitanje na osnovu čega su saradnici komisije uvrstili njihova imena u registar za grad Beograd? Ovo je vrlo ilustrativan primer metodološke konfuzije i odsustva metodoloških kriterijuma u formiranju dela registra stradalih. U registar za grad Beograd uvršten je veći broj lica koja potiču iz naselja koja danas teritorijalno pripadaju prigradskim opštinama, a ako pripadaju gradskim opštinama opet ne ulaze u geografski okvir grada Beograda. Ukupan broj onih koji su bili stanovnici navedenih seoskih naselja, a koji su stradali u selima u kojima su živeli ili na nepoznatoj lokaciji (dakle ne u gradu Beogradu, niti kao stanovnici grada Beograda), iznosi 134. Većinu ovih lica treba uvrstiti u registar za opštinu Zemun.

ČAČANSKI KRAJ: U "Registar žrtava Državne komisije za tajne grobnice ubijenih posle 12. sempembra 1944." uvrštena su imena1.467 stradalih lica sa područja opština Čačak, Gornji Milanovac i Lučani: Čačak 757 (677 ubijenih + 80 nestalih), Gornji Milanovac 465 (330 ubijenih + 135 nestalih), Lučani 245 (175 ubijenih + 70 nestalih). Međutim, mnoga lica uvrštena u spisak kao "ubijena" (pripadnici JVuO i SDS) poginula su u borbi (na strani okupatora), jedan deo ih je streljan nakon zarobljavanja pri čemu su streljana lica prethodno učestvovala u borbama (streljanje zarobljenika bila je podrazumevajuća praksa koju su sprovodili i pripadnici JVuO). Takođe, za mnoga lica koja su uvrštena u "registar žrtava" Državne komisije, za koja se tvrdi da su "nestala", može se opravdano pretpostaviti (ili čak postoje podaci) da su poginuli u borbi i, u manjem broju slučajeva, umrli od tifusa ili, u pojedinačnim slučajevima, izvršili samoubistvo. U registrima opština Čačak, Gornji Milanovac i Lučani, primeri lica koja su označena kao nestala, a da postoje podaci o njihovoj pogibiji ili smrti od bolesti, malobrojniji su u odnosu na neke druge opštinske registre, ali je primetan broj onih za koje se tvrdi da su "ubijeni" ili, pak, "streljani" ili "likvidirani", a da su poginuli u borbi.

U registrima ove tri opštine navedeno je 285 imena lica za koja se tvrdi da su nestala (Čačak: 80; Gornji Milanovac: 135; Lučani: 70). Može se opravdano pretpostaviti da su mnogi od njih poginuli u borbama protiv NOVJ, na strani okupatora, na teritoriji čačanskog kraja, poslednjih meseci 1944, ili u Bosni, poslednjih meseci Drugog svetskog rata, pogotovo s obzirom na brojne podatke o intenzivnim borbama u čačanskom kraju u jesen 1944, u kojima su pripadnici JVuO učestvovali na strani nemačkog okupatora, pri čemu su zabeleženi visoki gubici JVuO i nemačkih snaga, ali istovremeno i gubici NOVJ.

U registrima za ove tri opštine navedeno 14 lica koja su stradala pre 12. septembra 1944. Reč je o pripadnicima JVuO koji su poginuli u borbama protiv partizana u leto 1944, mahom u borbi na Jelovoj gori, vođenim 6-9. septembra 1944. Ovo je pokazatelj da su saradnici Državne komisije proizvoljno tumačili dostupne arhivske izvore (npr. IAČ, Upisnici SUBNOR-a o poginulim neprijateljima NOP-a; AS, BIA, Zbirka dokumenata A.F. Istorijat Požege) i literaturu (Goran Davidović, Miloš Timotijević, "Zatamnjena prošlost. Istorija ravnogoraca čačanskog kraja". Knjiga treća. Agonija i slom. Ratne 1944. i 1945. godina, Čačak-Kraljevo, 2004; Goran Davidović, “Poginuli i streljani protivnici NOP-a iz knjige Privremena evidencija konfiskovane imovine”, Izvornik, 26, Čačak, 2010).

U registre opština Čačak, Gornji Milanovac i Lučani uvrštena imena 86 lica koja su stradala nakon 12. septembra 1944, za koje Davidović i Timotijević navode da su poginuli u borbi, umrli od posledica ranjavanja (9) ili izvršila samoubistvo (5), što ova lica ne čini tzv. “žrtvama komunizma”. Međutim, ni za jedno ovo lice se u registru ne navodi da je poginulo u borbi, ili izvršilo samoubistvo, dok se za nemali broj čak navodi da su streljani ili likvidirani, što predstavlja primer prećutkivanja, ali i grubog prekrajanja činjenica. Na osnovu činjenice da su predratni Dragačevski i Trnavski srez obuhvatali i nekoliko naselja na teritoriji današnjih opština Ivanjica, Požega i Kraljevo, nekoliko imena iz Davidovićevog i Timotijevićevog spiska su s pravom uvrštena u registre za ove opštine.

U registru za opštinu Čačak, slično registrima za grad Beograd i za opštinu Novi Sad, iako u daleko manjem broju, navode se imena najmanje šest lica koja nikad nisu imala prebivalište na teritoriji ove opštine: Mato Drašković (RKTG-28134), Muharem Halilović (RKTG-28147), fra Miroslav Buzuk (RKTG-25676), Alija Hindić (RKTG-25663), Gavro Milić (RKTG-25695), Nikola Rovčanin (RKTG-25692).

Drašković je bio rodom iz sela Močioci pokraj Ivanjice, Halilović je bio rodom iz Prnjavora u Bosni. Obojica su 1951. osuđeni na smrt kao dezerteri iz JA odlukom Višeg suda u Skoplju. Fra Buzuk (rodom iz Briševa pokraj Prijedora, sveštenik Banjaločke biskupije) i Hindić (rodom iz Bojske pokraj Gornjeg Vakufa) prvostepeno su osuđeni na smrt presudom Vojnog suda 5. (krajiškog) korpusa NOVJ/JA, što je potvrdio Vrhovni vojni sud u Beogradu, kao drugostepeni sud. Milić (rodom iz Orahovca pokraj Podgorice)  i Rovčanin (Vukola, a ne Nikola, takođe Crnogorac) osuđeni su na smrt presudom Vojnog suda 2. udarnog korpusa, što je Vrhovni vojni sud potvrdio.[61] Iz izvorne građe (upisnici vojnih sudova u Vojnom arhivu), koju smo konsultovali, ne vidi se bilo kakva povezanost ovih lica sa Čačkom, niti da su imala prebivalište u Čačku, kako se navodi u njihovim kartonima.

U registru za opštine Čačak, Gornji Milanovac i Lučani navedeno je 29 duplih imena.

Ako uzmemo u obzir da je potencijalna brojka poginulih pripadnika JVuO koji su evidentirani u registru tri opštine kao nestali, ali i kao ubijeni, verovatno prilično veća od 86 poginulih (ova potencijalna brojka iznosi nekoliko stotina imena). Ovi podaci prilično umanjuju broj stradalih lica van borbe, koja su evidentirana u registrima opština Čačak, G. Milanovac i Lučani i, takođe, dodatno osporavaju metodološki pristup koji su koristili saradnici Državne komisije za tajne grobnice.

OPŠTINA MEDVEĐA: U spisku stradalih nakon 12. septembra 1944. u opštini Medveđa, registrovano je 360 lica (236 ubijenih i 124 nestalih). U spisku za opštinu Medveđa navedeno je 15 duplih imena.  U spisku je nevedeno 309 lica srpske i 51 lice albanske nacionalnosti, pri čemu su dupla imena proporcionalno raspoređena. Naselja sa najvećim brojem stradalih (računajući dupla imena i sporne unose): Retkocer (47: Srbi), Medveđa (46: Srbi), Tulare (41: Srbi), Svirce (29: Albanci). Zanimljivo je da je za većinu stradalih Albanaca navedeno da su bili pripadnici JVuO, što zahteva proveru.

U ovom delu teksta osporavamo unos 36 imena (10 odsto) u opštinski registar, ali ukazujemo i na proizvoljnosti u kartonima stradalih stanovnika sa područja ove opštine, s obzirom na to da je u opštinski registar uvršten velik broj poginulih pripadnika JVuO, pri čemu njihovo evidentiranje ne osporavamo, ali ukazujemo na proizvoljnosti u tmačenju izvornika.

Spisak stradalih nakon 12. septembra 1944. sa teritorije ove opštine, kada je reč o stradalim licima srpskog porekla, najvećim delom nastao je na osnovu knjige Aleksandra Markovića Tularskog "Burni dani građanskog rata na jugu Srbije: Četnici i ravnogorci u Jablanici 1941-1945" (Beograd, 1996).  U spisku za opštinu Medveđa navedeno je 10 lica za koja se u izvoru (knjiga Aleksandra Markovića) tvrdi da su poginuli u borbi protiv partizana, bez navođenja godine pogibije ("poginuo od partizana"), pri čemu se u kartonima ovih lica proizvoljno navodi: "likvidiran", "streljan", "nestao u Bosni" ili najčešće "streljan po oslobođenju", pri čemu se saradnici Državne komisije isključivo pozivaju na navedenu knjigu kao izvor. Imena ovih lica moguće je uneti u spisak tek kada, potencijalno, postanu dostupni podaci da su ova lica zaista stradala nakon 12. septembra 1944, pri čemu je neophodno istražiti i način njihovog stradanja, odnosno potvrditi ili demantovati Markovićeve navode da su ova lica poginula (sa puškom u ruci) u borbi protiv NOVJ. Do tad, imena ovih 10 lica treba izostaviti iz registra.

Sem 15 duplih imena, u "registru žrtava komunizma" za opštinu Medveđa, "posle 12. septembra 1944.", višak predstavlja dodatno 21 ime (lica stradala pre 12. oktobra 1944, lica stradala nepoznate godine, lica koja su izvršila samoubistvo, lica ubijena od nekomunističkih formacija, umrli od tifusa, lica sa područja drugih opština), pri čemu nismo uzeli u obzir lica za koja postoje podaci da su poginula u borbi kao pripadnici JVuO ili četnički odmetnici, iako ni oni ne mogu biti žrtve već stradali u ratu.  Autor navedene knjige, Aleksandar Marković, učitelj iz sela Tulare pokraj Medveđe, komandant Tularskog četničkog odreda (četnici Koste Pećanca), kasnije pristupio JVuO, zarobljen je od strane partizana 13. oktobra 1944, nakon čega nije represiran. Naprotiv, ponuđeno mu je da nastavi borbu kao borac NOVJ i raspoređen je u 5. kosovsku brigadu NOVJ/JA (demobilisan je u jesen 1945). Marković nikako nije jedini oficir JVuO sa područja Jablanice, koji je 1944. prešao na stranu NOVJ, pri čemu su neki postali visoki oficiri JA. Marković navodi nekoliko primera. Jagoš Vukanović, rezervni kapetan VKJ, načelnik štaba Jablaničkog korpusa JVuO, prepao u NOVJ 1943. ili 1944; Lakić Vuksanović, načelnik štaba Jablaničkog korpusa JVuO, prešao u NOVJ maja 1945. (postao načelnik štaba 22. divizije NOVJ); Živojin Božinić, rezervni kapetan VKJ, komandant brigade JVuO, prepao u NOVJ maja 1944; Maksim Đurović, vojvoda Koste Pećanca, izašao iz rata kao pukovnik JA. Takođe, Marković navodi čitav niz imena četničkih boraca sa područja Gornje Toplice koji su pošteđeni nakon zarobljavanja i koji su nastavili život u svojim mestima nakon Drugog svetskog rata.   

Potvrdu pretpostavke o većem broju pripadnika JVuO koji su poginuli ili umrli od tifusa, sa područja opštine Medveđa, sem u delu Markovićevog spiska, nalazimo i u "Spisku od 1.000 poginulih boraca i starešina četničkih odreda Jugoslovenske vojske", koji je sastavio istraživački tim internet portala "Pogledi". U "Spisku palih četnika" dovode se u sumnju neki Markovićevi podaci koji su preuzeti i od saradnika Državne komisije.

Trajko Danković (Medveđa, RKTG-9574): Marković/RKTG: "nestao u Bosni 1945."; "Spisak palih četnika": "izvršio samoubistvo, okolina Doboja 1945."; Vlado Danković (Medveđa, RKTG-9575): Marković/RKTG: "nestao u Bosni 1945."; "Spisak palih četnika": "izvršio samoubistvo, okolina Doboja 1945."; napomena: Trajko i Vlado Danković bili su braća, rodom iz Retkocera, četnici Jablaničkog korpusa JVuO; Milija Dondić (Medveđa, RKTG-9572): Marković/RKTG: "nestao u Bosni 1945."; "Spisak palih četnika": "poginuo u okolini Doboja 1945."; Toza Živković (Medveđa, RKTG-9572): Marković/RKTG: "streljan po oslobođenju 1944."; "Spisak palih četnika": "komunisti-streljanje, 6.12.1943, Lapašnica"; Mijailo Zeković (Medveđa, RKTG-9576): Marković/RKTG: "nestao u Bosni 1945."; "Spisak palih četnika": "ustaše-borba, 1945, okolina Modriče"; Milivoje Zeković (Medveđa, RKTG-9577): Marković/RKTG: "nestao u Bosni 1945."; "Spisak palih četnika": "tifus, 1945, Bosna"; Milosav Šuljević (Medveđa, RKTG-9411): Marković/RKTG: "streljan po oslobođenju"; "Spisak palih četnika": "Šiptari-streljanje, 12.8.1943, okolina Sijarinske Banje".[62]

Upravnik Banjičkog logora Svetozar Vujković (u sredini) izvor: sr.wikipedia

POGREŠNA I PROIZVOLJNA TUMAČENJA PODATAKA IZ IZVORNE GRAĐE ZEMALJSKE KOMISIJE ZA UTVRĐIVANJE ZLOČINA OKUPATORA I NJIHOVIH POMAGAČA

Svetozar-Bota Dukić (Beograd, RKTG-31183) = Svetozar zvani Bata Dukić (Šabac, RKTG-38138), predsednik seoske opštine Drenovac, pokraj Šapca, za vreme okupacije, saradnik okupatora i denuncijator odgovoran za stradanje svojih meštana, nije stradao 1945, kako se ističe u njegovom kartonu, već je pobegao iz zatvora i emigrirao (navodno je živeo u Brazilu kao emigrant).[63]

Radivoje Milojević (Novi Pazar, RKTG-79958), načelnik štaba Rasinskog korpusa JVuO, odgovoran za aktivnu saradnju sa nemačkim okupatorom. Milojević je registrovan na osnovu podataka Zemaljske komisije, bez navođenja podataka koji bi bili optužujući po njega, što ne znači da ovi podaci ne postoje. Međutim, Milojević je poginuo u borbi juna 1944, što znači da nije "ubijen po oslobođenju" kako se pogrešno navodi u njegovom kartonu.[64] Sem toga, Milojević je pogrešno evidentiran u spisku za opštinu Novi Pazar (bio je rodom iz sela Štitare pokraj Kruševca). Prema drugim izvorima, koji su pročetnički orijentisani, Milojević je izvršio samoubistvo 30. jula 1944. na Tularskom visu.

Dragoslav Počeković (Aleksinac, RKTG-100326), vojvoda četnika Koste Pećanca, nije "streljan, po oslobođenju, 1945.", kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je "poginuo u borbi sa Nemcima, 16. maja 1943."[65]

Miloš Dobričanin (nepoznato, RKTG-89252), vojvoda četnika Koste Pećanca, nije "likvidiran, po oslobođenju, 1944.", kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je ubijen od strane partizana novembra 1942. kod Sokobanje.[66]

Svetozar-Toza Miljković (Kruševac, RKTG-96729), vojvoda četnika Koste Pećanca, potom pripadnik JVuO, nije "streljan 1944.", kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu već je "streljan od Nemaca 14. septembra 1944. u logoru na Crvenom krstu u Nišu. Doveden pod sumnjom da je naklonjen Draži."[67]

Kosta Vučković (Brus, RKTG-33652), vojvoda četnika Koste Pećanca, nije "streljan 1944.", kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu već su ga "streljali Nemci 3. decembra 1942. u Dumiševini zbog saradnje sa Dragutinom Keserovićem".[68]

Trifun Mikić (Paraćin, RKTG-100341), oficir SDS, vojvoda četnika Koste Pećanca, nije "streljan po oslobođenju 1945. u Zaječaru", kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu već je ubijen od strane pripadnika JVuO, prilikom odstupanja u Bosnu 1944-1945, kao pripadnik SUK ("osuđen na smrt po prekom sudu zbog ranijih progona ravnogoraca i predavanja okupatorima po logorima i streljan").[69] Odgovoran je za veći broj zločina na području Niša nad pripadnicima NOP-a.

Vukoje Pećanac Milovanović (nepoznato, RKTG-100547; Kuršumlija RKTG-31476), posinak Koste Pećanca, načelnik štaba 1. bataljona 1. kosaničke brigade Topličkog korpusa JVuO, nije "likvidiran" 1945, već je "poginuo 1945. u borbi protiv KNOJ-a".[70]

Radovan Stojanović (nepoznato, RKTG-100309), zapovednik legalizovanih četnika (Četnički konjički odred), nije "likvidiran" (pri čemu se ne navodi čak ni godina smrti), već je "uhvaćen od Nemaca oktobra 1942.", nakon čega je određen za streljanje i najverovatnije streljan, iako postoje pretpostavke da je ubijen od strane komunista u Banjičkom logoru zbog osvete.[71]

Mirko Tomašević (Kuršumlija, RKTG-14429), komandant Rasinske četničke brigade JVuO, odgovoran za brojne zločine pripadnika JVuO na području Kruševca, nije "streljan 1945.", kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, pozivajući se na građu Zemaljske komisije, već je poginuo je u selu Tržac u Župi, 17. novembra 1945.“ Kkao se navodi u literaturi, "Mirko Tomašević i preživeli odmetnici, te iste noći pokušali su da uđu u selu Tržac u kuću Dobrivoja Mijajlovića. Dobrivojev sin Miodrag zapretio im je da će ih pobiti iz lovačke puške, ako se ne sklone od njegove kuće. Oni su navalili na vrata da ih razbiju. Miodrag je pucao u vrata.. Ujutru, nedaleko od kuće, Miodrag je našao mrtvog Mirka Tomaševića."[72]

Srećko Simeunović (Beograd, RKTG-39838), predsednik opštine Čačak, član JNP Zbor, ubijen od strane četnika pod komandom Milutina Jankovića, u selu Ratari, 7. oktobra 1943.[73] Dakle, proizvoljna je tvrdnja saradnika Državne komisije da je Simeunović „ubijen po oslobođenju“, pri čemu je očigledno da takav podatak ne postoji u dokumentima Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, iako se saradnici Državne komisije pozivaju na ovu građu kao izvor. Simeunović je proizvoljno uvršten u spisak za grad Beograd.

Živojin Jovanović (Beograd, RKTG-15964), „savetnik ministra unutrašnjih poslova", prvostepeno je osuđen na smrt, drugostepeno mu je kazna zamenjena za „20 godina robije“, kako se ističe u izvornom materijalu, nije „streljan 29.3.1945.“, kako se proizvoljno ističe u njegovom kartonu.[74]

Đorđe Kosmajac (Beograd, RKTG-40211), pomoćnik upravnika logora Banjica, nije „streljan 1944.“, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je ubijen u atentatu u Beogradu, 6. marta 1942.[75] Za Kosmajca, čije ime nikako nije nepoznato u prošlosti Beograda, saradnici komisije tvrde da je bio pripadnik Srpske državne straže, što je netačno, s obzirom da je bio pripadnik Specijalne policije i JNP Zbor. Nikako se ne može smatrati žrtvom terora kada je lično bio nosilac terora.

Obrad Zalada (Beograd, RKTG-79793), agent Specijalne policije, nije “ubijen po oslobođenju 1944.”, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu. Ubijen je u istom atentatu u kom je ubijen i Đorđe Kosmajac, 6. marta 1942.[76]

Dragoljub Šterić (Beograd, RKTG- 72719), agent Specijalne policije, nije “streljan po oslobođenju 1944.”, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je ubijen u atentatu u Beogradu, 14. marta 1942.[77]

Miloje Mojsilović (Beograd, RKTG-87638), komandant Jeličkog četničkog odreda, najpre pod komandom Draže Mihailovića, potom legalizovan u okviru tzv. vladinih četnika (pogrešno uvršten u spisak za grad Beograd). Odgovoran za brojne zločine počinjene nad zarobljenim pripanicima NOVJ, saradnicima NOP-a i članovima partizanskih porodica na području između Čačka i Kraljeva, Dragačeva, Ivanjice, uključujući predaju zarobljenih partizana Nemcima. Mojsilović nije „ubijen na Sajmištu, nakon oslobođenja 1944.“, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je kao zatočenik Prihvatnog logora Zemun na Beogradskom sajmištu umro prilikom transporta za logor Mauthauzen, 1942. ili 1943.[78]

Na osnovu izvorne građe Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, u registar je uvršten i Milan Cerović (Užice, RKTG-80081), za koga se korektno napominje da je bio "komandant crnih trojki odreda DM u Velikoj Drenovi". Međutim, Cerović nije "ubijen u Velikoj Drenovi, po oslobođenju 1944.", kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu. Ubila su ga trojica drenovačkih seljaka, ili konkretno seljak Spasoje Stupljanin, iz straha za vlastiti život, juna 1943. U istom navratu, ova grupa seljaka ubila je i Cerovićevog pratioca, Kostu-Kojku Ćosića (Trstenik, RKTG-80078), takođe počinioca brojnih zločina. Stupljanin i njegovi saučesnici potom su stupili u redove NOVJ (Jastrebački partizanski odred). Cerović je greškom uvršten u registar za opštinu Užice, jer je bio rodom iz Mačkata kod Čajetine. Pre Drugog svetskog rata bio je žandarmerijski narednik.[79]

Ubrzo nakon ubistva Milana Cerovića, organizacija JVuO na području Trstenika odlučila je da ukloni nekolicinu njegovih saradnika, "koljaša", koji su na području Trstenika ubili (uglavnom zaklali) nekoliko desetina osoba. Prema podacima iz literature, jula 1943, pripadnici JVuO u Velikoj Drenovi ubili su Petra Ratajca (Trstenik, RKTG-80046), Rašu Kosarevića Lazarevića (Trstenik, RKTG-87623), Radivoja Vraštića (Trstenik, RKTG-79751), dok je Radivoje Petković (Trstenik, RKTG-80033), nedugo potom pronađen mrtav u drenovačkom ataru.[80]

Aca Mišić (Beograd, RKTG-79968), zapravo je Aleksandar Mišić, major VKJ (kako se ispravno navodi u njegovom kartonu), jedan od organizatora JVuO, sin vojvode Živojina Mišića, nije "ubijen u Valjevu 1944. po oslobođenju", kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je streljan od strane Nemaca, 18. decembra 1941. u Valjevu. Mišić je evidentiran u građi Zemaljske komisije na osnovu činjenice da je bio suodgovoran za predaju oko 365 zarobljenih pripadnika NOVJ Nemcima.

Jevrem-Ješa Ranković (Zaječar, RKTG-33671), pripadnik JVuO iz Rgotine kod Zaječara nije "streljan 1944.", kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je ubijen od partizana 16. septembra 1943.[81]

Božo Ćosović (Ivanjica, RKTG-87648), četnički vojvoda sa područja Ivanjice koji je 1941-1943. povremeno priznavao komandu Draže Mihailovića. Sem toga, Ćosović nije "ubijen po oslobođenju 1944.", što bi trebalo da sugeriše da su ga ubili komunisti, već je ubijen 1943. od strane četnika Draže Mihailovića. Ćosović je odgovoran je za čitav niz zločina na području opština Ivanjica, Nova Varoš, Arilje. Primera radi, 5. septembar 1941, ivanjički četnici pod komandom  Božidara Ćosovića, ubili su 18 muslimanskih civila u Novoj Varoši.[82] Ćosović je, uz Miloja Mojsilovića (Beograd, RKTG-87638), najodgovorniji za ubistvo 14 zarobljenih boraca Rudarske čete Kopaoničkog partizanskog odreda, 19. novembra 1941. Pre streljanja, zarobljenici su bili izloženi brutalnom mučenju.(Nedović (2009), 329-330).

Nikola Gordić (Trstenik, RKTG-70917; nepoznato, RKTG-100591), rezervni kapetan VKJ, komandant Druge trsteničke brigade Rasinskog korpusa JVuO, odgovoran za brojne zločine četnika u trsteničkom srezu; dva puta evidentiran u „registru žrtava“. U kartonu RKTG-70917 navedeno je da je Gordić „streljan 1944.“ na nepoznatoj lokaciji, dok je u kartonu RKTG-100591 navedeno da je „streljan po oslobođenju“, takođe na nepoznatoj lokaciji, pri čemu se saradnici Državne komisije oba puta pozivaju na građu Zemaljske komisije. Međutim, u građi Zemaljske komisije sasvim sigurno nisu priloženi ovakvi podaci. Saradnici komisije su proizvoljno naveli da je Gordić streljan nakon oslobođenja. Naime, prema izvorima pročetničke provenijencije, Nikola Gordić je „poginuo 18. novembra 1944. u savezničkom bombardovanju u Pljevljima“.[83]

Mirko Smiljanić (Kragujevac, RKTG-80059), komandant Treče kragujevačke brigade JVuO, prema nekim podacima, nije "ubijen po oslobođenju 1944.", kako se navodi u njegovom kartonu, već je, navodno, ubijen od strane ljotićevaca 12. februara 1944.[84]

Miodrag Basarić (Knić, RKTG-87505), oficir JVuO, prema nekim podacima, nije "ubijen po oslobođenju 1944.", već je navodno ubijen od strane ljotićevaca tokom rata.[85]

LITERATURA:

[1] Momčilo Pavlović, „’Zločini oslobodilaca’ – zadatak srpske istoriografije visokog prioriteta“, Istorija 20. veka, 3/2010, Beograd, 2010, str. 10-11.

[2] П. Васиљевић, А. Палић, „Вечерње Новости и Институт за савремену историју одржали округли сто о откривању недела власти после Другог светског рата. Влада је спремна да формира комисију“, Вечерње новости, LVI, Београд, 2.7.2009, стр. 11.

[3] Срђан Цветковић, Државна комисија за тајне гробнице убијених после 12. септембра  1944. Годишњи извештај 2010, Београд, 2010, стр. 7.

[4] Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 1041.

[5] Зборник НОР-а, I/20, Београд, 1965, стр. 679.

[6] Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 1037.

[7] Zbornik NOR-a, II/13, Beograd, 1982, str. 876-877.

[8] Zbornik NOR-a, II/14, Beograd, 1982, str. 106.

[9] Милан Терзић, „Губици четника Драже Михаиловића на Зеленгори и Сутјесци – Mај 1945.“, Војно-историјски гласник, 2/2011, Београд, 2011, стр. 72.

[10] Zbornik NOR-a, XIV/3, Beograd, 1983, str. 719.

[11] Чачански крај у НОБ. Хронологија догађаја, Чачак, 1968, стр. 344.

[12] http://znaci.net/00002/T311_195/358_983.htm (NAW, Zbirka dokumenata nemacke Armijske grupe F (Heeresgruppe F), T311, roll 195, Stranica broj: 983 (T311, roll 195, frame 976)

[13] Na putu ka istini. Imenik stradalih stanovnika AP Vojvodine 1941-1948, Zbornik radova, [elektronsko izdanje] (ur. Dragoljub Živković), Novi Sad, 2008.

[14] http://www.otvorenaknjiga.komisija1944.mpravde.gov.rs/

[15] Бојан Билбија, „Жртве комунистичког режима на сајту“, Политика, CIX, 35356, Београд, 22.4.2012, стр. 14.

[16] Đorđe Stanković, „Smrt istorije“, Vreme, 1058, Beograd, 14.4.2011, str. 38

[17] O dilemama istorijske viktimologije, vid., Igor Graovac, „Dilema viktimologije: žrtve i/ili stradalnici?“, Dijalog povjesničara/istoričara, 5, Herceg Novi, 2-4. ožujka/marta 2001, (pr. Hans-Georg Fleck, Igor Graovac), Zagreb, 2002, str. 429-443; Igor Graovac, Dragan Cvetković, Ljudski gubici Hrvatske 1941-1945. godine. Pitanja, primjeri, rezultati, Zagreb, 2005, str. 25-50; Igor Graovac, „Pitanje poslijeratnih žrtava i stradalnika u Hrvatskoj poslije Drugoga svjetskog rata“, Bleiburg i Križni put 1945, Zbornik radova sa znanstvenog skupa, Zagreb 12. travnja 2006, (ur. Juraj Hrženjak i dr.), Zagreb, 2007, str. 74-78.

[18] Милослав Самарџић, „Како је Србија постала социјалистичка. Злочин који мења историју“, Погледи, Специјално издање, 2/1991, Крагујевац, јун 1991, стр. 2.

[19] Enikő A. Sajti, „Partizanska odmazda protiv Mađara u Vojvodini: rezultati i upitnici istoriografije“,Impériumváltás a Vajdaságban (1944). Promena imperije u Vojvodini 1944, (ur. Karol Biernacki, István Fodor), Szeged-Zenta, 2010, str. 31.

[20] П. Васиљевић, А. Палић , „Србија сазрела за истину“, Вечерње новости, LVI, Београд, 3.7.2009, стр. 10.

[21] „Sudska ili istorijska pravda“, Hereticus, 1-2/2011, Beograd, 2011, str. 207.

[22] M. Ilić, „Slobodan Homen o suočavanju Srbije sa prošlošću. Obeležavanje i popis tajnih grobnica počinje u septembru“, Blic, 4473, Beograd, 26.7.2009, str. 17.

[23] Srđan Cvetković, Između srpa i čekića. Represija u Srbiji 1944-1953, Beograd, 2006, str. 239.

[24] В. Н., „Чедомир Антић, историчар: Прихваћена срамота“, Вечерње новости, LVI, Београд, 15.6.2009, стр. 11.

[25] П. Васиљевић, А. Палић , „Србија сазрела за истину“, Вечерње новости, LVI, Београд, 3.7.2009, стр. 11.

[26] Dragoljub Živković, „Stradanje Vojvođana 1941-1948.“, Na putu ka istini. Imenik stradalih stanovnika AP Vojvodine 1941-1948, Zbornik radova, [elektronsko izdanje] (ur. Dragoljub Živković), Novi Sad, 2008, str. 61.

[27] S. Dedeić, V. Arsić, „Grobnice svuda po Srbiji. Veliko otkriće Komisije: pronađena arhiva o ubistvu Draže“,Press, 764, Beograd, 7.6.2009.

http://www.pressonline.rs/info/politika/67957/grobnice-svuda-po-srbiji.html?print=true (pristupljeno 31. decembra 2012)

[28] Милан Терзић, „Губици четника Драже Михаиловића на Зеленгори и Сутјесци – мај 1945.“, Војно-историјски гласник, 2/2011, Београд, 2011, стр. 71-83.

[29] Исто, стр. 81.

[30] Коста Николић, Никола Жутић, Момчило Павловић, Зорица Шпадијер, Историја за III разред гимназије природно-математичког смера и IV разред гимназије општег и друштвено-језичког смера, Београд, 2005³, стр. 187.

[31] „Pišemo ono što drugi ne smeju (Intervju sa Miloslavom Samardžićem)“, Politikin Svet, XI, 212, Beograd, 30.5.1990, str. 41.

[32] Vuk Z. Cvijić, „Masovna srteljanja 1944-45: Oznine ’Knjige streljanih’“, Centar za istraživačko novinarstvo NUNS, 28.7.2011. http://www.cins.org.rs/?p=6874 (pristupljeno 14. novembra 2012)

[33] Miloslav Samardžić, „Prvi put u srpskoj javnosti – zločini komunista“, Press, Beograd, 5.4.2009.

http://www.pressonline.rs/zabava/life-style/62117/prvi-put-u-srpskoj-javnosti-zlocini-komunista.html (pristupljeno 15. aprila 2013)

[34] Nikša Bulatović, „Kosti četnika stižu u Srbiju“, Kurir, VII, 2214, Beograd, 23.11.2009, str. 7.

[35] Borivoje M. Karapandžić, Jugoslovensko krvavo proleće 1945. Titovi Katini i Gulazi, Beograd, 1990, str. 16; Боривоје М. Карапанџић, Кочевска споменица. Кочевски рог 1945-1995, Кливленд, 1995, стр. 124, 234.

[36] Mitja Ferenc, Prikrito in očem zakrito. Prikrita grobišča 60 let po koncu druge svetovne vojne, Celje, 2005, str. 60.

[37] Саво Греговић, Пуцај, рат је готов. Злим путем братоубилаштва: словеначко крваво прољеће 1945. (са именима страдалника Великог збјега од Подгорице до Камничке Бистрице), Будва, 2009, стр. 327-527.

[38] Драган Цветковић, „Страдали припадници НОВЈ из уже Србије према попису 'Жртве рата 1941-1945.“,Историја 20. века, 1/2003, Београд, 2003, стр. 119-131.

[39] Nenad Maurić, „Statistika stradalog stanovništva Vojvodine 1941-1945.“, Na putu ka istini..., str. 209.

[40] Драган Цветковић, „Преглед страдања становништва Војводине у Другом светском рату“, Историја 20. века, 1/2005, Београд, 2005, стр. 107-108.

[41] Mojca Šorn, Tadeja Tominšek-Rihtar, „Žrtve druge svetovne vojne in zaradi nje (april 1941 – januar 1946),Žrtve vojne in revolucije. Zbornik: Referati in rasprava s posveta v Državnem svetu 11. in 12. novembra 2004, ki sta ga pripravila Državni svet Republike Slovenije in Institut za novejšo zgodovino v Ljubljani, (ur. Janvit Golob i dr.), Ljubljana, 2005, str. 13-22.

[42] Драгослав Б. Димитријевић Бели, Где је моја мама? Прилози за историју Авалског корпуса Југословенске војске у отаџбини, Београд, 2009, стр. 359-352.

[43] Genocid nad Bošnjacima u Drugom svjetskom ratu. Dokumenti, (pr. Smail Čekić), Sarajevo, 1996, str. 605-656.

[44] Драгослав Б. Димитријевић Бели, н.д., стр. 211-231; Radoslav Paunović, Nepokorni Drugovac, Novi Sad, 1967.

[45] Чачански крај у Народноослободилачкој борби 1941-1945. Пали борци и жртве, Чачак, 1977; Горан Давидовић, Милош Тимотијевић, Затамњена прошлост. Историја равногораца чачанског краја. Књига трећа. Агонија и слом. Ратне 1944. и 1945. година, Чачак–Краљево, 2004; Радисав С. Недовић, Чачански крај и НОБ: Слободари на стратиштима: Списак жртава Другог светског рата у чачанском крају, Чачак, 2009.

[46] Aleksandar Kasaš, Mađari u Vojvodini 1941-1946, Novi Sad, 1996, str. 160.

[47] Isto, 167.

[48] Aleksandar Veljić, Racija: zaboravljeni genocid, Novi Sad, 2007, str. 408-453. Za prethodne podatke, videti: Звонимир Голубовић, Рација у јужној Бачкој 1942, Нови Сад, 1992, стр. 147.

[49] Aleksandar Veljić je nedavno izneo tvrdnju o dopuni registra stradalih snatovnika južne Bačke koji su izgubili život od strane mađarskih fašista. Prema Veljićevim tvrdnjama, do sada su sakupljeni poimenični podaci o 1.369 stradalih stanovnika Čuruga: Aleksandar Veljić, „Povodom teksta Milana Radanovića“, Beton, 24. jun 2013. http://www.elektrobeton.net/stemovanje/

[50] Звонимир Голубовић, н.д., стр. 65-92.

[51] Zoran Janjetović, Nemci u Vojvodini, Beograd, 2009, str. 352–353; Zoran Janjetović, „Prinudni rad Folksdojčera u Vojvodini 1944–1950.“, Logori, zatvori i prisilni rad u Hrvatskoj/Jugoslaviji 1941–1945, 1945–1951.Zbornik radova, (ur. Vladimir Geiger i dr.), Zagreb, 2010, str. 206.

[52] Srđan Cvetković, „Pregled uhapšenih i streljanih lica od OZN-e na teritoriji Vojvodine do 20. juna 1945.“,Istorija 20. veka, 1/2011, Beograd, 2011, str. 189–200.

[53] Зоран Јањетовић, „Да ли су Срби починили геноцид над Подунавским Швабама?“, Геноцид у 20. веку на простору југословенских земаља. Зборник радова са научног скупа, Београд, 22–23. април 2003, (ур. Јован Мирковић), Београд, 2005, стр. 231–238

[54] Исто, стр. 235.

[55] Zoran Janjetović, Nemci u Vojvodini, Beograd, 2009, str. 356.

[56] Zoran Janjetović, n.d., str. 359-360.

[57] Нова историја српског народа, (пр. Душан Т. Батаковић), Београд, 2000, стр. 349.

[58] Srđan Cvetković, „Žrtve komunističkog revolucionarnog terora u Srbiji posle 12. septembra 1944. Istraživanja Državne komisije za tajne grobnice“, Hereticus, 1–2/2011, Beograd, 2011, str. 11.

[59]  http://www.komisija1944.mpravde.gov.rs/cr/articles/vesti/uredba-o-vojnim-sudovima-nov.html

[60] http://www.komisija1944.mpravde.gov.rs/cr/articles/vesti/uredba-o-vojnim-sudovima-nov.html

[61] VA, JNA, Vojni sudovi, Vrhovni vojni sud u Beogradu (drugostepeni sud), 1945, drugi deo, 332, 337, 339, 346.

[62] "Spisak palih četnika", Pogledi, 15, mart, 2013.  http://www.pogledi.rs/SpisakPalihCetnika.htm

[63] Stanoje Filipović, Logori u Šapcu, Novi Sad, 1967, str, 87, 90, 238.

[64] Томислав Милетић, Обрачун: Озна све дозна, Крушевац, 2012, стр. 109, 258.

[65] "Spisak Pećančevih vojvoda koji su prešli kod Draže [Mihailovića]", Pogledi, 18. maj 2013.

http://www.pogledi.rs/spisak-pecancevih-vojvoda-koji-su-presli-kod-draze/

[66] Isto

[67] Isto

[68] Isto

[69] Isto

[70] Isto

[71] Isto

[72] Томислав Милетић, н.д., стр. 102-103.

[73] Чачански крај у НОБ 1941-1944. Хронологија догађаја, Чачак, 1968, стр. 288.

[74] Dragan Krsmanović, „Upisnik Višeg vojnog suda u Beogradu“, Tokovi istorije, 2/2010, Beograd, 2010, str. 208.

[75] Sima Begović, Logor Banjica 1941-1944, I-II, Beograd, 1989, str. I/138-139, 145, 238.

[76] Београд у рату и револуцији 1941-1945, I-II, Београд, 1984, стр. I/308.

[77] Исто

[78] Milan Koljanin, Nemački logor na Beogradskom sajmištu 1941-1944, Beograd, 1992, str. 275.

[79] Томислав Милетић, н.д., стр. 26.

[80] Исто, 33-40.

[81] Nikola Račić, Istočna Srbija u ratu i revoluciji. Hronologija, Zaječar, 1984, str, 323.

[82] Мирко Ћуковић, Санџак у НОБ, Београд, 1964, стр. 124.

[83] "Spisak palih četnika", Pogledi, 15, mart, 2013.  http://www.pogledi.rs/SpisakPalihCetnika.htm

[84]  http://www.subnor.org.rs/sumadija-16#more-6087

[85] http://www.subnor.org.rs/sumadija-16#more-6087

* Sledeći nastavak objavljujemo u subotu, 26. aprila

 ** e-Novine