Napomena urednika: Za američke uši, pominjanje Jugoslavije – bivše federacije koja je sadržavala šest balkanskih republika i Kosovo – evocira bombardovanja, krvavi etnički sukob i zvučne poraze socijalizma dvadesetog veka. Ipak decenijama nakon razlaza sa Staljinovom SSSR 1948, i kasnije, njeno posredovanje u Pokretu nesvrstanih, Jugoslavija je bila prosperitetna zemlja, jedinstveno pozicionirana između Zapada i Istoka a orijentisana prema Trećem svetu.

U osnivačkoj istoriji socijalističke Jugoslavije partizanke su osvojile svoju emancipaciju puškom. Aktivnosti Antifašističkog fronta žena (AFŽ) tokom Drugog svetskog rata, koje su se proširile sa oružane borbe na političku organizaciju običnih ljudi, započinjale su feminističke teme i učvrstile poziciju žene u stvaranju socijalističke federacije. Sa prelaskom na civilni život, jugoslovenski prvi posleratni ustav iz 1946. nedvosmisleno je pružao ženama puno državljanstvo, i putem garantovanja glasačkog prava svim građanima i građankama bez obzira na pol, kao i obezbeđivanjem posebne zaštite mesta žena u procesu proizvodnje. Takođe se pridržavao jednog fundamentalnog načela socijalističko-marksističke ideologije; to jest, emancipacija žene zavisila je od ravnopravne raspodele bogatstva i obrnuto.

Ipak, sistemske nejednakosti su i dalje postojale. Nejednakost polova nije bila prepoznata kao zasebni problem već je bila obuhvaćena generalnim diskursom o klasnoj borbi i samoupravljanju. Takva pozicija sprečavala je napredovanje žene na rukovodeće položaje, a arhitektonska profesija nije se pokazala kao izuzetak. Ono malo žena arhitekata koje su konačno došle u javnost, došle su tu uprkos kulturi muške dominacije u regionu i profesiji, a ne pobedom nad njom. Doprinosi žena arhitekata – koje se tako često izostavljaju iz istorije arhitekture socijalističke Jugoslavije – moraju onda biti viđene u odnosu na uspehe i neuspehe ovog ustavnog obećanja jednakosti.

Izvanredan napredak koji su žene napravile u decenijama nakon Drugog svetskog rata ne može se ignorisati. Broj žena koje se upisuju u visokoobrazovne ustanove stabilno je rastao u prve tri decenije posle rata; do 1962, 45 procenata diplomiranih na Arhitektonskom fakultetu u Zagrebu bile su žene. Prisustvo žena na radnom mestu takođe se povećalo; ako su 1948. godine žene činile 24,5 procenata aktivne radne snage, do 1978. činile su celu trećinu. Ali ovi pomaci nisu bili dovoljni da naruše nazadne predrasude o ulogama polova kako u domaćinstvu tako i na tržištu rada. Čak i 1971. godine žene su bila na manje od 10 odsto rukovodećih pozicija. U isto vreme, jezgrovita porodica u kojoj su oba roditelja bila zaposlena postala je osnovna ekonomska jedinica u socijalističkoj Jugoslaviji, i dok su zakonske olakšice poput porodiljskog odsustva olakšale nešto od porodičnog tereta, neplaćen rad u okviru domaćinstva ostao je gotovo isključivo dužnost žene.

Sveobuhvatno restrukturiranje domaćinstava, obuhvatajući sve nivoe od pojedinačnog stana do stambenog naselja, zaokupila je posleratnu generaciju arhitekata. Upravo u tom pokušaju da se reformiše sfera domaćinstva i naselja kroz istraživanje dizajna, publikacije i didaktičke izložbe, žene stručnjaci preuzele su vodeću ulogu, nadograđujući zaveštanje prethodne generacije žena koje su ušle u arhitektonsku profesiju putem dizajna enterijera i primenjenih umetnosti. Arhitekte poput Branke Tancig Novak (1927–2013), koja je zaslužna za razvoj dizajna montažnih kuhinja, na primer, tako su usmerile svoju pažnju na modernizaciju domaćinstava.

Zaista, privatna praksa u ateljeima, i stepen autorskih zasluga koje je pružala, često je prikazivala neodrživ profesionalni model za žene, i one su često ulazile u profesiju kao zaposlene u istraživačkim institutima ili u dizajnerskim odeljenjima u velikim građevinskim firmama. Mimoza Nestorova-Tomić (rođena 1929), recimo, asistirala je u Institutu za urbanističko planiranje i arhitekturu u Skoplju, sarađujući sa timom Kenza Tangea na šemi za rekonstrukciju makedonske prestonice nakon razarajućeg zemljotresa 1963. Produktivna arhitekta – projektovala je slavni Muzej Makedonije (1963–1972) sa Kirilom Muratovskim (rođenim 1930) – Nestorova-Tomić postala je direktorka instituta dve decenije kasnije.

Milica Šterić (1914–1998) predstavlja vrhunac ovog uspona za žene. Nakon što je kratko radila u Ministarstvu građevinarstva, 1947. godine otišla je da nadgleda Odeljenje za arhitekturu i urbanizam u državnoj građevinskoj firmi Energoprojekt, koja je bila zadužena za mnoge važne infrastrukturne projekte širom Jugoslavije i inostranstva. Njeno vešto upravljanje vodilo je firmine kompleksne geopolitičke odnose širom Afrike, Bliskog istoka i unutar zemlje, omogućujući joj da napreduje u korporativnoj hijerarhiji i dođe do direktorske fotelje u upravnom odboru Energoprojekta. Dospela je pozicije pomoćnika generalnog direktora čitave kompanije i projektovala je prvu poslovnu zgradu Energoprojekta (1956-1960). Impresivna pojava trinaestospratne kule tog kompleksa i napredna instalacija sistema zavesne fasade najavila je tehnološke ambicije kompanije i poslužila je za njeno brendiranje.

Kao produktivna glavna dizajnerka i vlasnica sopstvenog studija, crnogorka Svetlana Kana Radević (1937-2000) bila je redak izuzetak pravila da žene dizajnerke često ostanu anonimni saradnici. Radević je diplomirala i na Arhitektonskom fakultetu i na Odeljenju za istoriju umetnosti na Univerzitetu u Beogradu, a ubrzo zatim pobedila je na konkursu za projektovanje Hotela Podgorica (1964-1967) u crnogorskoj prestonici. U zemlji se istakla 1967. kada je osvojila saveznu Borbinu nagradu za arhitekturu za taj projekat. Zgrada prati talasastu obalu reke Morače uz koju stoji, ostvarujući simboličnu vezu između plana i lokacije. Skraćeni zidovi tri sprata, impregnirani oblucima iz lokalne reke, uokviruju smeštajne jedinice i hotelske sadržaje, i oni dalje povezuju zgradu sa prirodnim okruženjem. Projekat naglašava kako Radević ne samo da je upila tendencije u formi iz savremenog brutalizma, već je i pronašla novu interpretaciju duha mesta, koju je nastavila da razvija nakon što je 1972. godine dobila Fulbrajt stipendiju za studiranje u klasi Luisa Kana na Univerzitetu u Pensilvaniji (Radević je bila jedna od mnogih jugoslovenskih arhitekata koji su privremeno studirali ili radili na zapadu – u nekim slučajevima, uz stručnjake kao što su Kan i Le Korbizje). Nakon povratka u Jugoslaviju, uradila je veliki broj projekata, od kojih je najistaknutiji Hotel Zlatibor (1975-1981), monolitna betonska kula u Užicu, gradu na zapadu Srbije. Kao aktivna agentkinja u globalnim arhitektonskim mrežama, radila je sa metabolistom Kišom Kurokavom u Tokiju a 1994. godine bila je izabrana kao inostrani član Ruske akademije za arhitekturu i građevinske nauke.

Danas, su hotel Podgorica Svetlane Kane Radević i poslovna zgrada Energoprojekta Milice Šterić  ugrožene: kontekstualni integritet prve od ove dve zgrade ugrožen je izgradnjom susedne dvanaestospratnice, a druga zgrada, ostavši bez originalne fasade, postoji samo kao betonski kostur. Nova istoriografija jugoslovenske posleratne arhitekture ne može sama spasiti izgrađeni rad ove dve arhitekte, ali nastoji da ponovo ceni njihova nasleđa. Hoteli Kane Radevć, montažne kuhinje Branke Tancig, istraživanja Marte Ivanšek, zaveštanje rukovodstva Milice Šterić, i urbanistički planovi i muzeji Mimoze Nestorove-Tomić svedoče o brojnosti i diverzitetu dostignuća ovih arhitekata u socijalističkoj Jugoslaviji. Oni stručnjaci i stručnjakinje koji su osnovali agencije i preusmerili profesionalne paradigme činili su to čak i kada arhitektonska profesija nije uspevala da neguje jednakost.

* Ovaj tekst je adaptiran iz eseja iz knjige „Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948-1980“ koji prati istoimenu izložbu u Muzeju moderne umetnosti u Njujorku, otvorenu 15. jula.

** Tekst iz Metropolisa prevela Tijana Veljković